Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası təhsil nazirinin 03. 05. 2012-ci IL tarixli 746

Geoekoinformatika  təbiətdən  istifadənin  səmərəliliyini 
artırmaq  və  təbii  mühitin  vəziyyətinə  nəzarət  məqsədilə 
biosfer  və  ekoloji  tədqiqatların  informasiya  təminatını 
yerinə yetirir.
Hazırda  biosferə  dair  informasiyanın  böyük  hissəsi 
Yerin  süni  peykləri  vasitəsilə  alınır.  Bu  halda  landşaftın 
elementləri,  bitki  örtüyü, çirklənmiş  ərazilər və s.  daha  aylın 
görünür.
Qlobal  səviyyədə  təbii  mühitin  vəziyyəti  üzərində 
nəzarət  BMT  strukturları  vasitəsilə  həyata  keçirilir.  Cə­
miyyətin  təbii  mühitdə  ekoloji  qarşılıqlı  əlaqəsinin  məzmun 
və forması təbiət  haqqında əldə  edilmiş  biliklər  və təbiətdən 
praktiki  istifadə  ilə  müəyyən  edilir.  Bütün  bunlar  sosioeko- 
informatikanm  məzmununu  təşkil  edir.  Bura  elmi  infor­
masiyanın  inkişaf problemləri  də  daxil  edilir.  Belə  ki,  son 
nəticədə elmin əsas funksiyası cəmiyyətin həyat fəaliyyətinin 
müxtəlif  tərəflərini  təmin  etmək  üçün  lazım  olan  infor­
masiyanı əldə etməkdir.
İnformasiya  texnologiyasının 
kütləvi 
tətbiqi 
ilə 
cəmiyyətlə təbiət  arasında qarşılıqlı münasibətlərin ekstensiv 
tipindən intensiv tipinə keçid üçün real imkanlar yaranır.  Bu 
zaman  ictimai  istehsala  cəlb  olunmuş  təbii  ehtiyatlarından 
səmərəli  istifadə  edilməsi,  az  enerji  və  metaltutumlu  texni­
kanın, alternativ  texnologiyanın yaradılması və ətraf mühitə 
atılan tullantıların azaldılması nəzərdə tutulur.
İnformasiyalaşdırma  cəmiyyətin  təkcə  sosial,  mədəni 
və  iqtisadi  deyil,  onun  mövcudluğunun  ekoloji  zəminini  də 
dəyişir.  İnformasiya  texnologiyasının  insan  fəaliyyətinin 
müxtəlif  sahələrində  sürətlə  tətbiqi  təbiətdən  istifadənin 
intensiv  tipinə keçidi şərtləndirmişdir.  Bu,  bizə informasiya- 
ekoloji dövrün artıq  başlandığını söyləməyə imkan verir.
Ekologiya  və  iqtisadiyyat  bir-biri  ilə  əlaqədə  olan 
anlamlardır.  İlk  baxışda  iqtisadiyyatın  ekologiya  ilə  heç  bir 
əlaqəsi  olmadığı  görünür.  Tarixi  baxımdan  da  iqtisadiyyat
346
ümumekoloji  göstəricilərə  nisbətən  sərbəst  inkişaf etmişdir. 
Lakin,  cəmiyyət  həmişə  təbii  ehityatlardan  və  biosferin 
vəziyyətindən  asılı  olmuşdur.  Sadəcə  olaraq  bu  asılılıq 
iqtisadi sistemlərdə nəzərə alınmamışdır.
İqtisadiyyatla ekologiya arasındakı dərin əlaqə insanın 
dəyişdirdiyi təbiətin insana,  onun təsərrüfatına əks təsiri üzə 
çıxandan sonra dərk edilməyə başlanmışdır.
Ekologiyalaşdırılmış  iqtisadiyyatda  istehsalın  məqsədi 
ekologiyanın  prinsipləri  və  insanların  sağlamlığı  üçün 
təhlükəsiz  olan  əmək  şəraiti  ilə  müəyyən  olunmalı,  qazanc 
qanunlarına yer verilməməlidir. Bu, o deməkdir ki, iqtisadiy­
yat  təkcə  gəlir  üçün  deyil,  ümumi  fayda  üzərində  qurul­
malıdır.
Müxtəlif  təbii  ehityatlardan  istifadə  (yəni  onların  tü­
kənməsi),  o  cümlədən  mühitin  müəyyən  dərəcədə  çirklən­
məsi  istənilən  iqtisadi  fəaliyyət  zamanı  zəruridir.  Bu  bila­
vasitə  istehsal  prosesləri  və  istehlak  ilə  bağlıdır.  Məsələn, 
atmosferə  düşmüş  dəm  qazının  miqdarı  müxtəlif  tip  av­
tomobil  mühərriklərində yandırılan  yanacağın  kəmiyyət  və 
keyfiyyətindən  asılıdır.  İqtisadiyyatçı  yeni  texnologiya  kəşf 
edə  bilməz.  Lakin  o,  texnologiyanın  dəyişməsini,  istehsalın 
ekoloji  nəticələrini  (mühitin  çirklənməsinin  azalma,  ya 
çoxalmasını,  təbii  ehtiyatların  istifadəsini)  izah  və  ya 
xəbərdarlıq edə bilər.
Dünya  iqtisadiyyatı  qarşısında  duran  ən  vacib  məsələ 
ekoloji  xərclərin  istehsal məhsullarının  maya-dəyərinə  daxil 
edilmək  yollarını  müəyyən  edilməsidir.  Əgər  xammalın  və 
hazır məhsulun  üzərinə sosial xərclər əlavə edilməsə və  isti­
fadə edilən,  həmçinin hava, su və torpaq sərvətlərinin dəyəri 
müəyyən  edilməsə, bu ehtiyatlar bundan sonra da səmərəsiz 
istifadə edilir,  nəticədə çirklənmə  dərəcəsi  artmaqda  davam 
edə bilər.
347

---

MÖVZU  14. AZƏRBAYCANIN MÖVCUD EKOLOJİ 
PROBLEMLƏRİ VƏ ONLARIN HƏLLİ 
İSTİQAMƏTLƏRİ
Bu gün bəşəriyyət qarşısında duran qlobal problemlər öz 
kəskinliyini artırdıqca onların yeni  tərzdə qavranılması və həlli 
yollarının tapılması da mürəkkəbləşir.
Cəmiyyətin  sürətlə  inkişaf  etdiyi  və  böyük  texniki 
qüvvəyə  malik  olduğu  indiki  dövrdə  təbiətlə  insan  arasındakı 
münasibət  tamamilə  pozulmuş  və  təhlükəli  hal  yaranmışdır. 
Hətta  son  zamanlar  təbiətin  istismarı  elə  bir  dərəcədə 
qüvvətlənmişdir ki, təbii  sərvətlər gözlənilmədiyindən daha tez 
tükənməyə  başlamışdır.  Təbii  sərvətlərin  mühafizəsi,  onlardan 
səmərəli  istifadə  edilməsi,  xüsusən  də  canlı  sərvətlərin  qorun­
ması  hazırda  çox  mühüm  milli  və  beynəlxalq  məsələ  hesab 
olunur.
Azərbaycan  Respublikasında  ətraf  mühitin  mühafizəsi 
məsələləri son 40 il ərzində daha da kəskinləşmişdir.  XIX əsrin 
ortalarına kimi  Azərbaycanın əksər təbii  ekosistemləri və  land­
şaft  kompleksləri  özünün  ilkin,  antropogendən  əvvəlki  forma­
larını qoruyub saxlamışdır.  Lakin son  100-150 ildə,  xüsusən də 
XX  əsr ərzində  sənayenin,  nəqliyyat  və  kənd  təsərrüfatının  in­
kişafı Azərbaycanın sosial-iqtisadi tərəqqisinə və xalqın mədəni 
yüksəlişinə  səbəb  olsa  da,  respublikanın  təbii  şəraitində  əsaslı 
dəyişikliklər üçün zəmin yaratmışdır.  Yeraltı və yerüstü  sərvət­
lərdən  intensiv  şəkildə  istifadə olunması,  iri  sənaye  müəssisə­
lərinin  inşa  edilməsi,  su  anbarlarının  tikilməsi,  kanalların  və 
kollektor-drenaj  şəbəkələrinin  salınması,  energetika  və  rabi­
tənin  inkişafı,  dağ  rayonlarına  avtomobil  yollarının  çəkilməsi, 
düzən  və  dağətəyi  ərazilərdə  meşələrin  qırılması  hesabına  ya­
şayış məntəqələrinin, əkin və  biçənək  sahələrinin  genişləndiril­
məsi  ətraf mühitə  və onun  ayrı-ayn komponentlərinə,  hava,  su, 
torpaq  örtüyünə və təbii  biosenozlara antropogen təzyiqləri  də­
fələrlə artırmışdır. Xəzər dənizi səviyyəsinin dəyişkənliyi, ozon
348
təbəqəsi  ilə  bağlı  problemlər,  qlobal  iqlim  dəyişmələri,  atmo­
sferdə  pamik  və  ozondağıdıcı  qazların  artması,  digər  irimiq­
yaslı  proseslərlə  əlaqədar  olsa  da,  onların  Azərbaycanda  törə­
diyi fəsadlar nəzərəçarpacaq dərəcədə artmışdır.
XX  əsrdə  respublika  əhalisinin  artması  da  bəzi  ekoloji 
problemlər yaratmışdır və təbii  ekosistemlərə antropogen amil­
lərin  güclənməsi  ilə  nəticələnmişdir.  Qeyd  etmək  lazımdır  ki, 
bu artım yalnız təbii artımla bağlı deyildir. Əhalinin sayı  1990- 
ci  illə  müqayisədə  1  mln  nəfərə  yaxın,  yəni  12,5%  artmışdır. 
Buna  Ermənistanda  yaşayan  azərbaycanlıların  deportasiya 
edilməsi nəticəsində 250 min nəfərə yaxın qaçqının Azərbayca­
na  pənah  gətirməsi  də  səbəb  olmuşdur.  Digər  səbəb  Azərbay­
can Respublikası  ərazisinin 20%-nin  Ermənistan silahlı qüvvə­
ləri tərəfindən işğal olunması bu ərazilərdə yaşayan 700 mindən 
çox  əhalinin  respublikanın  digər  rayonlarında məcburi  köçkün 
kimi  məskunlaşmasına gətirib  çıxarmışdır.  Bununla  da  ekoloji 
problemlərdən biri də erməni işğalı nəticəsində yaranmışdır.
Respublikamızda atmosfer hövzəsini çirkləndirən mən­
bələr  lokal  ərazilərdə  (Bakı,  Sumqayıt,  Gəncə,  Şirvan,  Min­
gəçevir)  cəmləşsə  də  bu  məntəqələrin  coğrafi  mövqeyi  və 
tullantılarının böyük həcmi ilə əlaqədar olaraq çirklənmənin tə­
siri  respublika  ərazisinin  50-60%-də  bu  və  ya  digər  dərəcədə 
müşahidə edilir.
Son on illikdə ölkə iqtisadiyyatında yaranmış bir sıra çə­
tinliklər,  o  cümlədən  sənaye  istehsalçılarımız  üçün  ənənəvi  is- 
tehlak  bazarlarının  itirilməsi  respublikamızda iri  sənaye  müəs­
sisələrinin bir qisminin dayanmasına və ya tam gücü ilə işləmə- 
məsinə  gətirib  çıxarmışdır.  Bu  iri  sənaye  müəssisələrindən  at­
mosferə qaz və  toz  şəklində atılan çirkləndiricilərin miqdarının 
mütləq  ölçülərdə  azaltsa  da,  Respublika  üzrə  çirklənmənin 
ümumi səviyyəsinə çox az təsir göstərmişdir.  Buna səbəb digər 
kateqoriyalardan  olan  çirkəndiricilərin,  nəqliyyat  vasitələrinin, 
kiçik  və  ortahəcmli  istehsal  sahələrinin  və  təmir  sexlərinin 
artması,  həmçinin  Azırbaycanm  əksər  regionlarında  vaxtarışı
349

---