Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası təhsil nazirinin 03. 05. 2012-ci IL tarixli 746
Yüklə 112 Kb. Pdf görüntüsü
|
Ekoloji şəraitə dəniz səviyyəsinin tərəddüdləri də təsir göstərir. Dənizin səviyyəsi aşağı düşdüyü zaman şorluğu artır, balıqların sahil zonalarında qidalanma bölgələrinin məhsul darlığı və sahəsi azalır. Dənizin səviyyəsi qalxdıqca isə sularm, xüsusilə böyük çayların delta bölgələrinə yanaşı sahələrdə şorluğu azalır, yem ehtiyatı artır. Bununla yanaşı, dəniz sula rının yuxanda göstərilən maddələrlə, xüsusilə neft məhsulları ilə çox çirklənməsi aerasiya prosesini ciddi pozur, dəniz fauna və florasının məhv olmasına gətirib çıxanr. Dənizin ən çox çirklənmiş sahələri eyni zamanda eko loji böhran sahələridir. Belə sahələrə Bakı və Sumqayıt şəhərlə rinin akvatoriyalan, istismarda olan dəniz neft yataqları rayon ları aid edilir. Xəzər dənizi üçün ən təhlükəli çirklənmə tərki bində zərərli kimyəvi maddələr olan tullantılarla çirklənmədir. Bunlardan neft karbohidrogenlərini, karbonukleidləri, xlor üzvi birləşmələrini və ağır metalları göstərmək olar. Dənizin çirk lənməsində neft karbohidrogenləri böyük rol oynayır. Söhbət Abşeron yarımadası və Bakı buxtasını əhatə edən dəniz neft sənayesi və sualtı neft borularından gedir. Xəzərin ekoloji və ziyyəti indi bütün dünyam narahat edir. Bakı buxtası isə Xə zərin ən çirkli hissəsidir. Təsadüfi deyil ki, o, bioloji cəhətdən “ölü buxta” statusunu qazanıb. Məlumdur ki, Azərbaycanın neft-qaz yataqlarının birgə istismarı ilə əlaqədar “Əsrin müqa viləsi” (1994) adlı saziş imzalanmışdır. Dünyanın məşhur neft korporasiyalarının qoşulduqları saziş, Azərbaycanın xam nef tini dünya bazarına çıxarmaq məqsədi güdür. Əsrin müqavilələrindən hasil olunan və daşman neftin müəyyən bir hissəsi də Xəzərin çirklənməsində iştirak edən mənbələrdəndir. Xəzərin ekoloji problemləri onun səviyyəsinin vaxtarışı dəyişməsilə də əlaqədardır. 1978-ci ildən tranqressiv mərhələyə keçən dəniz səviyyəsi tədricən qalxaraq ciddi təhlü kəyə səbəb olmuşdur. Belə ki, suyun səviyyəsinin 2,5 m qalx ması sahil zonasının il ərzində 1-2 km sahəsinin dənizin altında qalması ilə nəticələnmişdir. Məsələn, 10-15 il əvvəl ölkəmizin cənub bölgəsindəki (Lənkəran-Astara) sahil zolağında yerləşən bir çox yaşayış məntəqələri və təsərrüfat sahələri həmin fəlakətlərlə üzləşdi, əhaliyə, dövlətə xeyli ziyan dəydi. Kükürd tərkibli neft çıxarılan sahələr daha təhlükəlidir. Güclü zəlzələ baş verərsə, havaya 1000 atmosfer təzyiqlə milyon ton kükürd tərkibli karbohidrogen daxil ola bilər ki, bu da qlobal fəlakətdir, iri tankerlərlə neftin daşınması da Xəzərin çirklənməsinə səbəb dir. Xəzər qapalı ekosistem olduğu üçün onun neft axınları va sitəsilə çirklənməsi kifayətdir ki, dənizin canlı aləmi məhv ol sun. Kiçik dəniz donanmalarının inkişafı iqtisadi və hərbi ba xımdan əhəmiyyət daşısa da, çirkləndirici amil kimi onların da rolu az deyil, iri gəmilərin ixrac etdiyi axıntı suları çirklənmə mənbələrindəndİr. Yeni limanların tikilməsi, gəmi istehsalı, neft və neft məhsullarının nəqli və s. suyun çirklənməsinin əsas səbəblərindəndir. Xəzərsahili ölkələrin hərbi dəniz donanma larının yaradılması da həmin faktorlardandır. Xəzər gölünün çirklənmə mənbəyini yalnız fıziki-kimyəvi səbəblərlə əlaqələn dirmək olmaz. Problemin əmələ gəlməsində bioloji çirklən mənin də payı var. Söhbət Volqa-Don kanalı vasitəsilə Azov- Qara dəniz hövzəsindən gələn yad orqanizmlərdən gedir. Belə ki, bu yaxınlarda Türkmənistana aid sektorda meduzalar (au- rella aurita, mneniopsis leudyi) aşkar edilmişdir. Bu meduzalar Xəzərdə çoxalaraq vətəgə əhəmiyyətli iri balıqların qidasını yeyib tükəndirir. Məsələn, bu meduzalar kilkə ilə qidalanır. Kilkənin azalması paralel olaraq onlarla qidalanan müxtəlif su heyvanlarının sayca azalmasıyla nəticələnir. Neft-qaz istismarına geniş yer verilməsi balıqçılıq təsər rüfatına da öz mənfi təsirini göstərir. Su mühitinin ifrat çirklən məsi balıq sənayesinə ciddi ziyan vurur. Hesablamalara əsasən, bu səbəbdən nərə balığı təsərrüfatına dəyən zərər 6 mlrd, kürü biznesinə dəyən ziyan isə 10 mlrd dollar təşkil edir. Həmçinin, digər vətəgə balıqlarının iqtisadi cəhətdən itirilməsi də realdır. Xəzər olduqca unikal ekosistemdir. Onun qorunması təkcə region dövlətlərinin yox. planetin işidir. Son illər beynəlxalq 358 359 sistemin bu dənizin ekoloji problemlərinə maraq göstərməsi təsadüfi deyil. Xəzərə yalmz bir ölkənin yox, 5 sahilyanı öl kənin birgə qayğı göstərməsi vacibdir. Xəzərin statusu tam müəyyənləşmədikcə dənizin nərə balığı ehtiyatı, canlıların rən garəngliyi, ekosistemi tənəzzülə uğrayacaqdır. Xəzərin ekoloji vəziyyəti bilavasitə hövzədən neft hasi latı ilə bağlıdır. Dənizə tökülən neftin 40%-i onun dibinə çökür. Dibə çökən neft məhsulları səthdəki neft məhsullarına nisbətən 10 dəfə gec oksidləşir. Neftin dənizə tökülməsi, əsasən quyu larm istismarı, neftin ilkin ayrılması və nəqli zamanı baş verir. Uzunmüddətli tədqiqatlar nəticəsində müəyyən edilmiş dir ki, Xəzər dənizində neft-oksidləşdirici bakteriyalar suyun səthindən və dib söküntülərindən ayrılır. Xəzərin Neft Daşları və Bakı buxtası akvatoriyası “ölü zona” adlandırılır. Burada neftin suda olan miqdarı 2,6-3,8 mq/1 təşkil edir. Bu rayonda neft oksidləşdirici bakteriyaların sayı hər milli litrdə 20000-ə qədərdir. Suya tökülmüş neftin ləğvi üçün neft yığımlarından isti fadə edilir. “Neftyığıcı” suda həll olunmayan səthi aktiv mad dələrdən və həlledicidən ibarətdir. “Neftyığıcı”dan əsasən əlçat maz yerlərə toplanan neftlərin yığılması üçün və sahilin neftlə çirkləndirilməsinin qarşısını almaq üçün istifadə olunur. Su səthində olan neftin yığılmasında fıziki-kimyəvi üsulla mexaniki üsul arasında yerləşən metod “Neftin sorbent üsulu” ilə yığılması metodudur. Su səthinə tökülən neftin yayılmasının dərhal qarşısı alınmalıdır. Bu məqsədlə bonlardan istifadə olunur. Bon suda üzən elə bir tərkibdir ki, su səthində olan neftin onu aşaraq on dan kənara yayılmasına imkan vermir. Neftin su səthinə yığıl ması üçün, həmçinin müxtəlif növ qurğulardan istifadə olunur. Buna misal olaraq skummerləri göstərmək olar. Son 10-15 ildə Azərbaycan dövləti Xəzər ərazisindəki çirkli tulantı sularını təmizləmək üçün layihə gücü 1,28 mln m3/gün olan təmizləyici qurğular, 4,46 mln m3 gücü olan təkrar 360 və fasiləsiz təkrar su təchizatı sistemi istifadəyə vermişdir. Nəticədə Xəzərin ekoloji vəziyyətinə mənfi təsir göstərən 0,5 mln m3/gün çirkab sularının axıdılması azaldılmışdır. Respublikamızın su ehtiyatlan içərisində digər təbii göl lərin də əhəmiyyəti böyükdür. Həm dağlıq, dağətəyi və düzən göllər və həm də Abşeron gölləri respublika ərazisinin cəmi 0,5%-ni tutsa da, həmin göllərdə toplanan sulann ümumi həcmi 40 km3 təşkil edir. Göllər həm üzvi mənşəli tullantılar, həm də kimyəvi tullantılarla, xüsusən də neft və neft məhsulları ilə çirklənməyə məruz qalmışdır. Respublikamızın su ehtiyatlarından səmərəli istifadə və onların mühafizəsi üçün aşağıdakı tədbirlərin həyata keçi rilməsi məqsədəuyğundur: - su ehtiyatlarından səmərəli istifadə, su itkisini azaltmaq və sulardan səmərəli istifadəyə keçmək məqsədilə müasir texnoloji qurğular yaratmaqla işlənmiş və minerallaşmış sulann təmizlənməsinə nail olmaq; - ətraf su hövzələrinə təmizlənməmiş və ya az təmiz lənmiş çirkab suları axıdan müəssisələrə cərimə tətbiq etmək və əldə olunan gəlirlər hesabına sutəmizləyici qurğular yaratmaq; - su ehtiyatlarından istifadəni yaxşılaşdırmaq üçün sənayedə su ilə soyutmanı hava ilə əvəz etmək və həmçinin sə nayedə dövriyyə su sistemini tətbiq etmək; - Bakı buxtasının və Xəzərin sahil sularının ekoloji təmizliyinə nail olmaq üçün, ilk növbədə hövzəyə axıdılan bütün çirkab suları yalnız təmizlədikdən sonra axıtmaq və gə ləcəkdə xarici investisiya cəlb etməklə buxtanın sularını və dib çöküntülərini neft hidrogenlərindən təmizləmək lazımdır. Azərbaycan Respublikası torpaq ehtiyatlan ilə zəif təmin olunmuş Ölkələr siyahısına daxildir. Respublikamızda torpaq lardan səmərəli istifadə, onların mühafizəsi, münbitliyinin bər pası və nəticədə torpaqların təkrar istehsal dövriyyəsinə qayta rılması qarşıda duran əsas vəzifələrdəndir. 361 Yüklə 112 Kb. Dostları ilə paylaş:
|