Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası təhsil nazirinin 03. 05. 2012-ci IL tarixli 746
Yüklə 112 Kb. Pdf görüntüsü
|
Səth və yeraltı sularm respublika ərazisi üzrə qeyri- bərabər paylanması nəticəsində onlardan suvarma, sənaye və məişət məqsədləri üçün istifadədə problemlər yaranır. Bunu nəzərə alaraq su ehtiyatlan ilə zəif təmin olunmuş ərazilərin su təchizatını təmin etmək üçün respublikamızın ərazisində 140-a qədər su anbarlan və kiçik sututarlar yaradılmışdır. Həmin su anbarlarında toplanan 20,0 km3 su ilə respublikamızın 1400 min ha artıq kənd təsərrüfatı sahələri suvarılır. Suvarmada is tifadə olunan suyun 95%-dən çoxu torpaq kanallarla axıdıldığı üşün 2,5-3,8 mlrd m3 su itir. Nəticədə yeraltı sulann səviyyəsi qalxır, təkrar şorlaşma və bataqlıqlaşma yaranır. Kənd təsərrü fatı sahələrində çəmən-bataqlıq əraziləri 280 min ha, şorlaşmış ərazilər isə 800 min ha ötüb keçmişdir. Təbii su mənbələrindən götürülərək məişət və müxtəlif təsərrüfat sahələrində istifadə olunan suyun 6,0 milyard m3-i çirkab sulanna çevrilir ki, onla rın da 164 mln m3-i təmizlənməmiş formada su mənbələrini çirkləndirir. Respublikamızda iqtisadi fəaliyyət növləri üzrə 2010-cu ildə sudan istifadə kənd təsərrüfatında 10,1 mlrd m3, mədənçı- xarma sənayesində 233 mln m3, emal sənayesində 24,5 mln m3, elektrik və istilik enerjisi istehsalında 1,1 mlrd m3, nəqliyyat və rabitə sahələrində 45,7 mln m3, digər iqtisadi fəaliyyət sahələrində bütövlükdə 25,2 mln m3 təşkil etmişdir. Respublikamızda su hövzələrinin çirklənmə dərəcəsi də acınacaqlıdır. Burada Kür, Araz və digər tranzit çayların və ziyyətini xüsusi qeyd etmək lazımdır. Hər gün Xəzər dənizinə axıdılan 1 mln m3 metr çirkab suyunun 200-250 min m3-i metri Kür çayının payına düşür. Bura həcmi böyük rəqəmlərlə öl çülən kollektor-drenaj sularını da əlavə etsək, Kür çayında çirk lənmənin miqyası haqqında daha düzgün təsəvvür əldə edə bi lərik. Kürün çirklənməsi, əsasən ərazisindən keçdiyi ölkələrin (Türkiyə və Gürcüstanın), aşağı axarlarında isə Kür hövzəsində yerləşmiş çoxsaylı yaşayış məntəqlərindən axıdılan çirkab sularının və Arazla gətirilən tullantıların hesabınadır. 354 Məlumdur ki, respublikamızın su ehtiyatının 70%-ə qədəri tranzit çayların payına düşür. Kür, Araz, Samur, Qamx, Qabım, Oxçu, Arpaçay və s. kimi çaylar Gürcüstan, Ermənis tan, Dağıstan ərazilərində ciddi çirklənməyə məruz qalır. On ların üzərində su anbarları, təsərrüfat obyektləri yaradılır ki, bu da həmin çaylar vasitəsilə respublika ərazisinə gətirilən suyun miqdarım gələcəkdə ilbəil azaldacaqdır. Həmin çayların key fiyyət və kəmiyyətini normal saxlamaq üçün Gürcüstan, Ermə nistan və Dağıstanla dövlətlərarası müqavilələr bağlanmalıdır. Respublikamızın suya olan təlabatımn ödənilməsində Kür, Araz və b. çayların mühüm əhəmiyyəti vardır. Kür çayının su balansının 74%-dən çoxu respublikadan kənarda formalaşır və onun ekoloji vəziyyəti də qonşu dövlətlərdən asılıdır. Kür çayı hövzəsinə Gürcüstan ərazisində orta hesabla 3,0 mlrd m3 kommunal-məişət və Tbilisi, Rustavi, Qardabani və s. şəhər lərin sənaye çirkab suları axıdılır. Kür çayının çirklənməsi res publikamızın ərazisində də davam edir. Hər gün Kürə res publika ərazisində 200 min m3 çirkab suları axıdılır. Nəticədə Kür suyunda misin orta miqdarı yol verilən qatılıq həddindən 4,5-10,0 dəfə, neft məhsullarının miqdarı 1,5-2,2 dəfə, fenolun orta qatılığı 4,0-4,5 dəfə yüksəkdir. Respublikamızın ərazisində Kür çayının çirklənməsində Gəncə və Mingəçevir şəhərinin sənaye və kommunal-məişət çirkab sularının rolu daha böyükdür. Belə ki, Gəncə şəhərində gün ərzində yaranan 60-65 min m3 çirkab sularının yalnız 30 min m3-ə qədəri mexaniki yolla təmizlənir. Mingəçevir şəhə rində isə 50 min m3/gün yaranan çirkab sularının yalnız 18 min m3-i təmizlənir. Qalan çirkab suların hamısı təmizlənməmiş halda Kür çayına axıdılır. Ermənistan ərazisindən Ağstafaçay vasitəsilə tərkibində neft məhsulları, kimyəvi boyaq maddələri, fenol, ammonium duzları və s. kimi zərərli kimyəvi maddələr olan, ildə 1 mln m3 çirkab suları da Kür çayına axıdılır. 355 Ən güclü çirklənməyə məruz qalan çaylardan biri də Arazdır. Araz çayı, dünyanın ən lilli çaylarından biridir. Bir il ərazində Arazla Kür çayına 18 mln t asılı hissəciklər gətirilir. Araz çayı əsasən Ermənistan ərazisindən özünün sol qollan olan Arpaçay, Razdan, Oxçuçay vasitəsilə çirklənir. Həmin çaylar vasitəsilə Araza sanitar normalardan 10 dəfələrlə yüksək olan neft məhsulları, fenol, ammoniy və nitrit duzları, ağır me tallar və s.kimi çirkləndiricilər axıdılır. Təkcə Oxçuçay va sitəsilə Araza ildə 150 mln m3 Qafan-Qacaran mis və molibden kombinatının çirkab tullantı suları axıdılır. Nəticədə mis və molibden metalları ilə çirklənmiş sulardan suvarmada istifadə etdikdə torpaqların həmin metallarla çirklənməsinə, kənd tə sərrüfatı bitkilərinin və heyvanların məhsuldarlığının aşağı düş məsinə, müxtəlif xəstəliklərin artmasına səbəb olur. Hazırda düzənlik ərazilərdə yüksək dərəcədə çirklənmiş və minerallaş- mış Araz çayının suyundan suvarmada istifadə nəticəsində 40 min ha artıq ərazi şorlaşmışdır. Respublikamızın dağ-mədən sənayesinin inkişaf etdiyi ərazilərdən axan Qoşqarçay, Filizçay və b. çaylar ağır metal qarışıqları ilə kəskin çirklənir. Həmin çayların suyunda dəmir birləşmələri, mis, kükürd, molibden, qurğuşun və s.-nin miqdarı qatılıq həddindən 4-20 dəfə yüksəkdir. Suveren Azərbaycan dövlətinin iqtisadiyyatının əsası olan Xəzər akvatoriyası respublikanın bu günü və gələcəyidir. Xəzər ən iri qapalı su hövzəsi olub Azərbaycanla yanaşı Rusiya, Qazaxıstan, Türkmənistan və İran dövlətlərinin sahil zolaqlarını əhatə edir. Bu su hövzəsi Azərbaycan üçün həm təbii sərvətlər (mineral, bioloji), həm də su mənbəyi hesab olunur. Lakin vahid ekoloji sistem kimi Xəzərin hər hansı bir dövlətə mənsub hissəsində baş verən mənfi ekoloji nəticələr bütün hövzəni əhatə edir. Bütün Xəzər regionunun sosial-iqtisadi inkişafı, bütövlükdə Xəzər ekosisteminin vəziyyətindən və onun təbii ehtiyatlarından çox asılıdır. Buna görə də, ilk növbədə Xəzərin ekoloji təmizliyinə nail olmaq lazımdır, çünki Xəzər hövzəsi 356 ekosisteminin axannm olmaması nəticəsində Xəzərə axıdılan çirkləndirici maddələr gölün dibinə toplanır. Xəzərin ekoloji cəhətdən özü-özünü təmizləməsi imkanı sıfra bərabərdir. Belə bir vəziyyətdə Xəzər ekoloji zonası bütün regionun iqliminin tənzimlənməsinə öz təsirini göstərir. Xəzərin bioloji sər vətlərinin ilbəil azalmasına və bütövlükdə ətraf mühitə ciddi zə rər vurur. Xəzər dənizi problemləri içərisində səviyyə tərəddü dü ilə yanaşı, dəniz sularının çirklənməsi və bununla əlaqədar ekoloji şəraitin korlanması son dövrün ən mühüm problemidir. Xəzər dənizinin əsas çirklənmə mənbələri onun hövzəsində, sahillərində və akvatoriyalarında yerləşən şəhərlərin və sənaye obyektlərinin çirkab sulan, dəniz nəqliyyatından və neft mə dənlərindən daxil olan müxtəlif çirkləndiricilərdir. Qeyd etmək lazımdır ki, çaylar vasitəsilə hər il Xəzərə 40- 45 km3 çirkab suları daxil olur ki, onun da 60%-i Volqa çayının payına düşür. Əgər bu çirkli sular dənizin üst qatında bərabər paylansaydı, onda il ərazində həmin qatın qalınlığı 10-11 sm-ə çatardı. Xəzər sulannın çirklənməsində Kür çayı da az rol oynamır. Tbilisi, Rustavi şəhərlərinin və sənaye müəssisələrinin çirkab suları, həmçinin kənd təsərrüfatında işlədilən müxtəlif toksiki maddələr Kür çayı vasitəsilə Xəzərə daxil olur. Xəzər dənizi sahillərində yerləşən Bakı, Sumqayıt, Lənkəran və s. şə hərlərdən dənizə axıdılan çirkab suları onun əsas çirkləndirici- lərindən hesab edilir. Bununla yanaşı dəniz neft yataqlarının istismarı və neft məhsullarının daşınması, dəniz nəqliyyatı da Xəzər sularını xeyli çirkləndirir. Dəniz suyunda və sahil qrun tunun tərkibində neft məhsulları, fenollar, bəzi rayonlarda isə civə olması müəyyən edilmişdir. Ən çox çirklənmiş Bakı bux tası olmaqla burada dib qruntlarının çirklənməsi orqanizmlərin və bentosun azalmasına, bəzi yerlərdə isə dib faunasının yox olmasına gətirib çıxarır. Dəniz sulannın çirklənməsi Xəzərin ekoloji şəraitində böyük gərginliyə səbəb olmuş, onun bir sıra sahil bölgələrində isə ekoloji böhran yaratmışdır. 357 Yüklə 112 Kb. Dostları ilə paylaş:
|