Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası təhsil nazirinin 03. 05. 2012-ci IL tarixli 746
Yüklə 112 Kb. Pdf görüntüsü
|
mavi yanacağın olmaması səbəbindən əhalinin yanacaq kimi ağac və neft məhsullarından istifadə etməsi olmuşdur. Təkcə avtomobil mühərriklərindən atmosferə atılan çirkləndiricilərin illik həcmi 750 min t-u keçmişdir. Respublikamızın hava höv zəsinə 2010-cu ildə 957 min t müxtəlif tərkibli tullantılar atıl mışdır. Həmin tullantıların 215 min t-u stasionar mənbələrdən, 742 min t-u isə avtomobil nəqliyyatı tullantılarının payına düş müşdür. Bu dövrdə ətraf mühitə atılan tullantıların respublika üzrə hər adambaşına düşən miqdarı 107 kq təşkil etmiş və tul lantıların ərazimizin hər bir kvadrat kilometrinə düşən miqdarı 2480 kq təşkil etmişdir. Stasionar mənbələrdən hava hövzəsinə atılan tullantıların 19,3 min t-u bərk (toz) formalı, 195,5 min t-u isə qaz və maye formalı tullantıların payına düşür. Respublika mızın stasionar mənbələrindən ölkənin atmosfer hövzəsinə atı lan tullantılar içərisində ən təhlükəliləri istilik effekti yaradan qazlardır. Həmin qazlar içərisində karbon qazı 14,4 min t, azot oksidləri 11,8 min t, metan qazı 18,3 min t, hidroflüokarbonlar 5,6 min t, kükürd altı flüorid 0,3 min t və perflüorkarbonlar 5,6 min t təşkil etmişdir. Qeyd edildiyi kimi, respublikamızın hava hövzəsinə atı lan tullantıların 77,5%-i avtomobil nəqliyyatı tullantılarının pa yına düşür. Hava hövzəsinə avtomobil nəqliyyatından atılan tullantıların 528 min t-u karbon oksidləri, 62 min t-u azot oksidləri, 102 min t-u karbohidrogenlər və 50 min t-u spesifik tullantılar təşkil edir. 2010-cu ildə respublika ərazisində fəaliy yət göstərən 982,6 min ədəd avtomobillərin zərərli tullantıları daha çox onların sıx cəmləşdiyi iri sənaye şəhərlərində ətraf mühitin başlıca çirklənmə mənbələri hesab olunur. Belə ki, av tomobil nəqliyyatı tullantılarının 68%-i Bakı şəhərinin, 6,1%-i Gəncə şəhərinin, 1,1 %-i Mingəçevir şəhərinin, 1,2%-i Sum qayıt və 0,8%-i Şirvan şəhərinin payına düşür. Respublikamızda atmosferin çirklənməsi həm də qonşu ölkələrdən hava axınları vasitəsilə daxil olan 20-30 min t zərərli tullantılar vasitəsilə və son illərdə “Qədim İpək Yolu“nun 350 bərpası üzrə apanlan işlər nəticəsində Bakı-Qazax yolunda yük avtomobillərinin miqdarının və hərəkət intensivliyinin artması nəticəsində baş verir. Respublikamızın hava hövzəsi həm də təbii proseslər (tozlu, qasırğalı küləklər, meşə yanğınları, palçıq vulkanları, zəlzələ və uçqunlar və s.) nəticəsində də çirklənmə yə məruz qalır. Buna baxmayaraq, ətraf mühitə və onun canlı komponentlərinə, maddi dəyərlərə və bütövlükdə insan sağ lamlığına neqativ təsir daha çox çirklənmənin antropogen nö vündən dəyir. Zərərli maddələrin tullantılarının tutulması və zərərsiz ləşdirilməsi baxımından stasionar mənbələr təşkil olunmuş və təşkil olunmamış mənbələrə bölünür. Respublikamızın sta sionar mənbələrindən ayrılan 491 min t tullantının 277 min t-u tutularaq zərərsizləşdirilir. Qalan hissəsi isə bilavasitə atmosfer hövzəsinə atılaraq onun başlıca çirklənmə mənbələri hesab olunur. Respublikamızda atmosfer havasını çirkləndirən başlıca mənbələr mütəşəkkil və qeyri-mütəşəkkil olaraq iki qrupa bölünür. Təmizləyici qurğular və zərərsizləşdirmə avadanlıqları ilə təchiz olunmuş mənbələr mütəşəkkil, təchiz olunmayan isə qeyri-mütəşəkkil mənbələr hesab olunur. Havadakı müxtəlif xassəli və tərkibli zərərli maddələrin, həmçinin radioaktiv ele mentlərin ətraf canlı mühit komponentlərinə mənfi təsir gös tərən midarmda olması atmosfer çirklənməsi adlanır. Azərbaycanda atmosfer havasının antropogen çirklən məsinin başlıca mənbələri hasilat və emal sənaye müəssisələri, istilik-energetika sistemləri və avtomobil nəqliyyatının tul lantılarıdır. Həmin mənbələrdən hər gün hava hövzəsinə atılan zərərli qaz və toz formalı tullantılar ətraf mühitin başlıca çirk- ləndiriciləri olmaqla yanaşı lokal və regional mikroiqlimə də öz təsirlərini göstərir. Yuxanda qeyd edilənlərdən göründüyü kimi, sənaye müəssisələrinin ətraf mühitə atdığı tullantılar içərisində karbon, kükürd, azot oksidləri və karbohidrogenlər, həmçinin toz və 351 maye formalı tullantılar üstünlük təşkil edir. Atmosfer hövzə sinə atılan həmin qaz formalı tullantılar bir neçə saatdan sonra daha kəskin mənfi nəticələr verən formalara keçir. Məsələn, kükürd oksidləri havada olan su buxarı ilə reaksiyaya girərək sulfıd və sulfat turşularına çevrilir ki, bu da turş yağışların düşməsinə səbəb olur. Bunun da nəticəsində torpağın məhsul darlığı azalır, metal tərkibli qurğular, maşın və avadanlıqlar karroziyaya uğrayır, binalar, tarixi abidələr zədələnir, əhalinin şəxsi təsərrüfatlarına böyük maddi zərər vurulur. Karbon qazı nın atmosferdə çoxalması isə “istixana effekti” yaradır və yerdə havanın orta temperaturunun artmasına gətirib çıxarır. Azot oksidləri atmosferdə xlor və digər qazlarla zəncirvarı reaksi yaya girərək, ozon təbəqəsini parçalayır. Havada olan toz, his, qurum, aerozollar havanın şəffaflığım azaldır və şəhərlərdə du manlı və tutqun havaların baş verməsinin sayını çoxaldır və yerin albedosunu artırır. Məlumdur ki, iri sənaye müəssisələri tikilən zaman eko loji normativlərə əməl edilməlidir, ilk növbədə ətraf mühitə zərər vuran sənaye sahələri tikilərkən hakim küləklərin isti qamətləri nəzərə alınmalı, müəssisələr yaşayış massivlərindən aralı tikilməli, sənaye müəssisələri ilə yaşayış sahələri arasında sanitar-qoruyucu meşə-zolaqlan salınmalıdır. Lakin təəssüflə qeyd edilməlidir ki, keçmiş SSRİ dövründə Azərbaycanda sənaye müəssisələri tikilərkən yuxarıda qeyd edilən normaların heç biri nəzərə alınmamışdır. Nəticədə ətraf mühitə atılan bütün zərərli tullantılar birbaşa yaşayış sahələrinə təsir etmiş və orada yaşayan insanların sağlamlığı təhlükə altında olmuşdur. Respublikanın hava hövzəsini mühafizə etmək üçün, ilk növbədə mövcud çirkləndirici sənaye sahələrini yenidən qur maq, müasir texnoloji qurğular, təmizləyicilər tətbiq etməklə, atmosferə atılan çirkləndirici maddələrin ümumi miqdarının azaldılmasına və zərərsizləşdirilməsinə nail olmaq, az tullantılı və tullantısız istehsalat sahələri yaratmaq lazımdır. Çirkləndi- rici müəssisələrdə daha hündür tullantı boruları tikmək, 352 müəssisələrin ətrafında qaz və tozların təsirinə davam gətirən, havadakı toz, his və müxtəlif qazları tutub saxlaya bilən ağac və kol bitkilərindən ibarət yaşıllıq-mühafizə zolaqları yaratmaq atmosferi mühafizə tədbirləri siyahısına daxildir. Respublikamızın ərazisi məhdud su ehtiyatlarına malikdir. Bunun başlıca səbəbi, ilk növbədə əlverişsiz təbii şəraitdir. Ümumi ərazinin yarıya qədərinin düzənlik və yaylalardan ibarət olması, iqlim şəraiti, burada buxarlanmanm düşən yağıntıdan çox olmasına səbəb olmuşdur. Nəzərə almaq lazımdır ki, bərpa olunan su ehtiyatının yalnız 30%-i respublikanın daxili su axar larının hesabına formalaşır və ilin quraq və sululuğundan asılı olaraq 5,4-10,3 mlrd n r arasında dəyişilir. Respublika ərazi sindən buxarlanan suyun həcmi isə 26,66 km3 təşkil edir ki, bu da yerli su axınından 2,5-5,0 dəfəyə qədər yüksəkdir. Azərbay canın su balansının 70%-dən çoxu qonşu dövlətlərin ərazisində formalaşan çay axınları ilə əlaqədar olub 20,7-29,7 km3 ara sında dəyişilir. Su ehtiyatlarının müəyyən hissəsi isə təbii göl lərdə cəmlənmişdir. Respublikamızda 2010-cu ildə təbii su mənbələrindən götürülən suyun həcmi 11,6 mlrd m3 təşkil etmişdir. Hər kvadrat kilometr ərazidə bir nəfərə düşən su ehtiyatlarının həc minə görə Azərbaycan MDB ölkələrindən 1,8-2,0 dəfə, Gürcüs tandan 7,0-8,0 dəfə, Ermənistandan isə 1,5-2,2 dəfə geri qalır. Su ehtiyatlan respublikamızın fiziki-ooğrafı əraziləri üzrə qeyri-bərabər paylanmışdır. Su ehtiyatları ilə yaxşı təmin olunmuş ərazilərə Böyük Qafqazın şimal-şərq və cənub his sələri, Lənkəran zonası, zəif təmin olunmuş ərazilərə isə Kür- Araz ovalığı, Ceyrançöl-Acınohur, Abşeron-Qobustan və Nax çıvan MR-nın ərazisi aid edilir. Respublikamızın su ehtiyatının 5,1 km3-i yeraltı suların payına düşür. Yeraltı suların 31%-i Qusar maili düzənliyi, 18,5%-i Mil-Qarabağ zonası, 13,3%-i isə Qanıx-Əyriçay vadisində toplanmışdır. Digər ərazilərimizdə isə yeraltı sulann 22%-i cəmlənmişdir. 353 Yüklə 112 Kb. Dostları ilə paylaş:
|