Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası təhsil nazirinin 03. 05. 2012-ci IL tarixli 746
Yüklə 112 Kb. Pdf görüntüsü
|
Respublikamızın torpaq fondu 8,6 mln ha-dır. Torpaq ehtiyatlarının 4,7 mln ha-ı kənd təsərrüfatına yararlı, o cüm lədən 1,4 mln ha-ı suvarılan torpaqlardır. Torpaq fondunun 37,4%-i istifadə olunmayan, yəni şoranlaşmış, bataqlıqlaşmış, eroziyaya uğramış və s. torpaqlardır. Yararlı torpaqların 1,8 mln ha-ı və ya 33%-i əkin, 0,3 mln.ha-ı və ya 9,2%-i çoxillik bitkilər, 2,7 mln.ha-ı və ya 50,0%-i otlaqlardan və biçənək lərdən ibarətdir. Torpaq fondunun 1/3 hissəsi kənd təsərrüfatı işləri üçün yararsız hesab edilir. Respublikamızda hər adam başına 0,9 ha ümumi, 0,45 ha kənd təsərrüfatı üçün yararlı sahə, 0,20 ha isə əkin sahəsi düşür. Son 50 il ərzində torpaq örtüynə vurulan antropogen tə sirlər gərgin geoloji proses və hadisələrin geniş yayılmasına, ərazilərin müxtəlif dərəcədə zədələnməsi və çirklənməsinə səbəb olmuşdur. Hazırda torpaq fondunun 0,86 mln ha-ı tex- nogen pozulmuş torpaqlara aid edilir. 1991-ci ildə Azərbaycan Respublikası yenidən müstə qillik əldə etdikdən sonra torpaqlara münasibət də dəyişilmiş, müxtəlif mülkiyyət formaları yaranmışdır. Respublikanın Milli Məclisi tərəfindən qəbul olunmuş Torpaq Qanununa görə ümumi torpaq fondunun 3,8 mln ha-ı və ya 44,2%-i dövlət mül kiyyətinə, 2,7 mln ha-ı və ya 31,4%-i bələdiyyə mülkiyyətinə, 2,1 mln ha-ı və ya 24,4%-i özəlləşdirmə yolu ilə əhalinin şəxsi mülkiyyətinə ayrılmışdır. Respublikamızın torpaq fondunun sıradan çıxmasının başlca səbəbləri eroziya, şorlaşma, texnogen dəyişikliklər və pozuntular, çirklənmə, torpaq qatının kimyəvi tərkibinin də yişməsi və s. proseslərdir. Respublikamızın ərazisində külək və su mənşəli erozi yalar, torpaq sürüşmələri geniş şəkildə yayılmışdır. Son illərin göstəricilərinə görə respublikada eroziyaya uğramış torpaq sa həsi 3685 min ha və ya ərazimizin 42,5%-ni təşkil edir. Res publika əkin sahələrinin 33,7%-i, yay otlaqlarmn 68%-i, biçə nəklərin 15%-i, bağların 16%-i, üzümlüklərin 24%-i, meşə lərimizin isə 26%-i müxtəlif dərəcəli eroziyaya uğramışdır. Ən geniş yayılmış eroziya növləri səthi, yarğan və süni suvarma sistemi formalarıdır. Ərazimizin 16%-i güclü, 14,8%-i orta və 31,2%-i zəif dərəcəli eroziya proseslərinə məruz qalmışdır. Respiblikamızın dağ yamacları və yüksəkliklərində yer ləşən torpaq sahələrindən səthi eroziya nəticəsində ildə 105-516 m3/ha torpaq yuyulur. Sel və torpaq sürüşməsi nəticəsində isə müvafiq olaraq 310 km2 və 420 km2 torpaq sahələri kor lanmışdır. Hər il 1,5 mln ha artıq torpaq qatı sel suları vasitəsilə yuyulub aparılır. Torpaq sürüşməsi nəticəsində isə nəinki tor paq qatı korlanır, hətta kənd təsərrüfatı, sənaye və mülki ob yektlərə də böyük zərər vurulur. Dağlıq ərazilərdə eroziya pro seslərinin artmasının başlıca səbəbi heyvandarlığın inkişafı, meşələrin sistemsiz şəkildə kütləvi qırılması və sıldırım ya maclarla onların daşınmasıdır. Bunun nəticəsində dağ yamac ları çılpaqlaşır və yerüstü axar sular miqdarı artır. Belə sahələr də torpağın yuyulmasının həcmi 246 m3/ha müəyyənləşmişdir. Lənkəran-Astara zonasının dağətəyi yamaclarında bitki örtüyünün məhv edilməsi eroziya proseslərini kəskin surətdə artırmışdır. Zonanın 63,5 min ha ərazisindən 22%-i orta və zəif, 10%-dən çoxu güclü eroziyaya məruz qalmış, 30%-dən çox münbit torpaq örtüyü tamamilə yuyulmuşdur. Ümumiyyətlə, eroziya proseslərinin ilbəil artması tor paqdan istifadənin aşağı səviyyədə olması, bütün dağlıq və dağ ətəyi təsərrüfatlarda torpaqlardan istifadə də eroziya proses lərinin təhlükəsi və hər bir sahənin relyef şəraitinin nəzərə alınması ilə bilavasitə bağlıdır. Eroziya prosesləri, demək olar ki, meşəsiz olan Naxçı van MR üçün daha xarakterikdir. Naxçvan MR torpağın 19,9%- i zəif, 24%-i orta, 32%-i isə güclü (şiddətli) eroziyaya uğramış və nəticədə 402 min ha torpaq sahəsi bu və ya başqa dərəcədə öz münbit qatını itirmişdir. 362 363 Respublikanın düzənlik ərazilərində torpaqların şumlan ması, gübrələnməsi, suvarma zamanı aqrotexniki qaydaların pozulması nəticəsində torpağın məhsuldar, humus qatının yu yulub aparılması prosesi baş verir. Bu proses daha çox üzüm çülük, pambıqçılıq və tərəvəzçilik təsərrüfatlarında baş verir. Respublikamızın Mil-Qarabağ zonası torpaqlarının 30,8%-i, Quba-Xaçmaz zonasında 48,2%-i, Abşeron yarımada sında 40,3%-i, Şirvan düzündə 27,7%-i, Şəki-Zaqatala zo nasında 55,7%-i eroziya prosesinə məruz qalmışdır. Kür-Araz ovalığında torpaqların vəziyyətinə su və külək eroziyaları daha çox təsir göstərir. Burada 35%-dən artıq əkin sahəsi və 20% qış otlaqları eroziyaya məruz qalmışdır. 134 min ha torpaq az və ya çox dərəcədə, 66 min ha artıq torpaq güclü eroziyaya uğramış, 400 min ha torpaq qatı yuyulub aparıl mışdır. Respublika ərazisində külək eroziyası, əsasən Abşeron yarımadası, cənub-Şərqi Şirvan, Ceyrançöl və digər ərazilərdə geniş yayılmışdır. Respublikamızda eroziya proseslərinin qarşısını almaq məqsədilə 24,5 min ha ərazidə meşə-mühafızə zolağının salın ması, 10 min ha sahədə tarla qoruyucu, 226 min ha sahədə yol və suvarma xətləri kənarları, yarğan, çay kənarları və su höv zələri ətrafı, 105 min ha sıldırım yamaclar, 30 min ha sahədə seyrək meşəli yamac və dağ ətəklərində meşə zolaqlarının sa lınması planlaşdırılmışdır. Kənd təsərrüfatında suvarma əkinçiliyinin inkişafı, su varma qaydalanna düzgün riayət olunmaması, suvarma kanal larının betonlaşdırılmaması, torpaq kanallardan istifadə, ekoloji tarazlıq nəzərə alınmadan düzənlik ərazilərdə su anbarlarının yaradılması və digər bu kimi səbəblər torpağa çoxlu miqdarda su hopmasma şərait yaradır ki, bu da minerallaşmış qurunt su larının səviyyəsini qaldırır və torpaqların şoranlaşmasına səbəb olur. Respublika üzrə torpaqların 562 min ha-ı şorlaşmaya, 515 min ha-ı eroziyaya, 546 min ha-ı şorəkətləşməyə məruz qalmışdır. Şoranlaşmış torpaq sahələri, əsasən Kür-Araz zonasında geniş yayılmışdır. Şorlaşmış torpaqların ümumi sahəsi 500 min ha artıqdır. Ən çox şorlaşmış torpaqlar Ağdaşda 220 min ha, Kürdəmirdə 40 min ha, Ağcabədidə 38,4 min ha, Salyanda 32 min ha, Ağsuda 21,4 min ha, İmişlidə 26,6 min ha, Saatlıda 32 min ha, Sabirabadda 40 min ha təşkil edir. Kür-Araz düzənliklərində şoranlaşmış torpaq sahəsinin 120 min ha güclü dərəcədə şorlaşmışdır. Torpaqların suvarma norma və rejiminin pozulması təkrar şoranlaşmaya səbəb olmuşdur. Hazırda suvarılan torpaqlardan 83%-dən çoxunun müxtəlif formalı meliorasiyaya ehtiyacı vardır. Kür-Araz ovalığında uzunmüddətli suvarmalar nəticə sində torpağın su, fiziki, kimyəvi, mexaniki xassələri dəyişil miş, şoranlaşma, bataqlıqlaşma sahələri genişlənmişdir. Həmin ərazilərin bərpası, torpaqların məhsuldarlığının yüksəldilməsi üçün çoxlu əlavə maliyyə vəsaiti və əmək sərfi tələb olunur. Torpaq örtüyünün pozulmasına antropogen amillər daha çox təsir göstərir. Torpaqlara mineral gübrələrin və zəhərli kimyəvi maddələrin elmi-cəhətdən əsaslandırılmış norma üzrə verilməməsi nəticəsində torpaqların kimyəvi çirklənməsi pro sesi baş verir. Kimyəvi zəhərləyici maddələrlə respiblika üzrə 840 min ha, o cümlədən, herbisidlərlə 400 min ha torpaq sahəsi dərmanlanmışdır. Zəhərli kimyəvi maddələrlə ekoloji cəhətdən ən çox çirklənmiş region Kür-Araz ovalığıdır. Bu regionun Muğan-Salyan torpaqlarında herbisidlərin miqdarı yol verilən norma həddindən 9,0 dəfə artıqdır. Torpaqlarımıza dünyada qə bul olunmuş normalardan 3-5 dəfə çox pestisid səpilmişdir. Şirvan və Salyan düzlərində 50 ha torpaq neft məhsul ları ilə çirklənmiş, kanallar boyu 3 min ha torpaq tullantılarla, 12 ha karxanalarla, 6 ha ərazi bərk məişət tullantıları ilə örtül müşdür. 364 365 Yüklə 112 Kb. Dostları ilə paylaş:
|