Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi Elmi-Metodiki Şurasının "Sosial-siyasi elmlər" bölməsi tərəfindən
Yüklə 3,32 Kb. Pdf görüntüsü
|
155 dəyişiklikləri fövqəltəbii qüvvələrin təsiri ilə əlaqələndirir, onların fəaliyyətinin nəticəsi kimi izah edir. Ərəb dilindəki “dinun” sözündən yaranan “din” termininin mənası “inam”, “etiqad” deməkdir. “Din” termini dilimizə Azərbaycanda islamın yaranması ilə əlaqədar keçmişdir. Dinin mənşəyi və qədim formaları haqqında müxtəlif mənbələrdən məlumat almaq mümkündür: l. Təbiət və ictimai elmlərin-xüsusilə, fiziologiya, tarix, psixologiya və etnoqrafiya elmlərinin bu istiqamətdə qazandığı uğurların elmi-fəlsəfi təhlili; 2. Arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində üzə çıxarılmış müxtəlif nümunələr; 3. Müasir dövrdə sivilizasiyadan kənar həyat tərzi yaşayan qəbilə və tayfaların həyat tərzi. Məsələn, Avstraliya, Qərbi Afrika və bəzi Şimal xalqlarının həyat tərzi. 4. Şifahi və yazılı abidələr; (Bu barədə “Orxon-Yenisey abidələri” və “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarında məlumat verilir). 5. Bu gün də yerinə yetirdiyimiz ayin və mərasimlər. Onlarda ibtidai dini təsəvvürlərin izləri vardır. Məsələn, qurban kəsmək, ehsan vermək, bəzi xalqların dəfn mərasimi və s. Məlumdur ki, insanın yaranmasında və onun şüurunun formalaşmasında əmək prosesi mühüm rol oynamışdır. Ehtiyac üzündən fəaliyyətə başlayan insanın ilk əcdadı bu prosesdə müəyyən vərdişlər qazanmış və getdikcə şüur, təfəkkür, nitq və s. də yavaş- yavaş meydana çıxmışdır. İctimai inkişafın aşağı səviyyədə olması, insanınm kortəbii qüvvələr qarşısında acizliyindən irəli gələrək onun şüurunda allah, axirət, ruh və s. kimi anlayışları yaratması ibtidai icmada müxtəlif dini təsəvvürlərin meydana çıxmasına səbəb oldu. 156 Yuxarıda qeyd etdik ki, din tarixi-ictimai hadisədir. Qədim maddi və mənəvi abidələr göstərir ki, dinin yaranması və formalaşması milyon illərlə davam etmişdir. Bəşəriyyətdə dinsizlik dövrü də mövcud olmuşdur. Bunu müasir etnoqrafiya elmi bir çox faktlara əsaslanmaqla sübuta yetirir. Müəyyən şüura malik insanın təqribən 2,5-3,5 milyon il bundan əvvəl yaranmasını, yer üzərində ilk dini təsəvvürlərin eramızdan 40 min il əvvəl, yuxarı paleolit dövründə meydana çıxmasını elm artıq təsdiq etmişdir. Dinin mənşəyi və mahiyyəti əsasında ictimai və mənəvi təlabat dayanmış, ehtiyacdan din tarixi yaranmışdır. İnsanların şüurunda obyektiv gerçəkliyin dini əksi nəticə etibarilə onların maddi istehsal fəaliyyətinin məhdudluğu və bununla əlaqədar ictimai münasibətlərin tarixi məhdudluğu ilə bağlıdır. Kortəbii qüvvələr insanlarda qorxulu, sirli, anlaşılmaz hisslər yaradır. Onların şüurunda allahlar, hər şeyə qadir ruhlar, fövqəltəbii qüvvələr haqqında təsəvvürlər yaradır. Sonrakı mərhələlərdə ilkin ictimai-iqtisadi formasiyalarda isə əməksevər kütlələrin ictimai zülm-kütləvi işsizlik, aclıq, xəstəlik və s. fəlakətlər qarşısında acizliyi də onlarda dini təsəvvürləri daha da gücləndirir. Lakin bütün bunlarla bərabər ibtidai insan ətrafında baş verən, ona aydın olmayan hadisələrin, yaranan vəziyyətin səbəblərini öyrənmək istəyi ilə, nə qədər ləng olsa da, inkişafa doğru irəliləyir. Yer üzündə mövcud olmuş və hal-hazırda da mövcud olan dinlər tarixi-təkamül baxımından belə qruplaşdırılır: l. Sinifli cəmiyyətdən əvvəl mövcud olan dinlər. “İbtidai dinlər” adlandırılan bu ilkin din formalarına animizm, totemizm, magiya, fetişizm, sehrbazlıq, əcdad kultu, atəşpərəstlik, bütpərəstlik və s. daxildir. 2. Sinifli cəmiyyətdə mövcud olan dinlər. Yayılma dairəsinə görə də onlar iki qrupa bölünür: a) Milli dövlət dinləri. 157 Buraya iudaizm, induizm, sintoizm, çaynizm, konfusiqilik, daosizm və s. daxildir. Müəyyən bir və ya bir neçə dövlətin ərazisində yayılan bu dinlərə, əsasən bir və yaxuda da bir neçə millət və xalq etiqad etmişdir. b)Dünya dinləri. Buraya buddizm, xristianlıq və islam daxildir. Onlar daha geniş miqyasda bir çox millətlər və xalqlar arasında yayılmışdır. Sinifli cəmiyyətdə mövcud olan dinlər müäsir dinlər də adlandırılır. Xristianlıq, islam, iudaizm, buddizm, induizm və s. belə dinlərdəndir. İbtidai icma qurluşunun sonlarında artıq ibtidai insanın şüurunda əsaslı şəkildə dəyişikliklər oldu. Maddi həyat tərzində yaranan köklü dəyişikliklər insanların dini təsəvvürlərində, şüurlarında da dəyişikliklərin meydana çıxmasına səbəb oldu. Dini şüur iki şəkildə özünü göstərir: l) dini psixologiya əsasmda yaranan adi dini şüur; 2) həm ictimai mühitin, həm də dini idealogiyanın təsiri ilə formalaşan, lakin dini təlimin mahiyyətinə bələd olmayan dindar şəxsin şüuru. Dinin məzmununa dini şüur, dini münasibətlər, dini fəaliyyət və dini təsisatlar daxildir. Dini təşkilatlar, dini orqanlar, dini cəmiyyətlər, bırliklər, dini icmalar, kilsə, məscid və s. dini təsisatlardır. Onların aparıcı qüvvəsi ruhanilərdir. Dini təsisatlar müəyyən etiqad, inam zəminində birləşən dindar insanların fəaliyyətini təşkil edir, əlaqələndirir və istiqamətləndirir. Din ilə əxlaq, fəlsəfə, elm və incəsənət arasında da əlaqə mövcuddur. Əxlaq insanların bir-birinə və cəmiyyətə olan münasibətlərini tənzimləyən davranış normaları və qaydaları toplusu olmaqla dindən xeyli əvvəl meydana çıxmışdır. Din öz mövqeyini möhkəmləndirmək, əhatə dairəsini genişləndirmək məqsədilə ən sadə əxlaq normalarından belə yetərincə faydalanmışdır. 158 Dinlə incəsənət arasında da sıx əlaqə vardır. Belə ki, əsl incəsənət spesifik formada, bədii obrazlar vasitəsilə gerçəkliyin düzgün inikasını verir və dünyanı dərk etməkdə insanlara kömək edir. Buna görə də din həmişə insanlara dini-tərbiyəvi təsir göstərmək məqsədilə incəsənətdən istifadə etməyə, estetik təsir vasitələrindən dini etiqadın möhkəmləndirilməsi və yayılması üçün onun ideya-estetik təsir gücündən faydalanmağa çahşmışdır. Qabaqcıl incəsənət həmişə ictimai tərəqqiyə, insanların estetik-əxlaqi tərbiyəsinə xidmət etmişdir. İncəsənət insanın mənəvi təkamülündə milli-dini mənəvi sərvətlərə yiyələnməsində, bütövlükdə mənəvi- estetik tərbiyəsində çox mühüm vasitədir. İbadətgahlarda, məscid və kilsələrdə incəsənətin müxtəlif növlərindən, rəssamlıqdan, heykəltəraşlıqdan, memarlıqdan və s. istifadə edən din insanlara güclü emosional təsir etməyə nail olmuşdur. İnsanların şüurunda yaranan inam onların yaratdıqları dastanlarda, nağıllarda və digər ədəbi-bədii nümunələrdə öz əksini tapmışdır. Belə ədəbi nümunələrdən biri də Orxon yazılı abidələridir. Bu abidələr qəbirüstü kitabə olması baxımından Yenisey abidələri ilə birləşir. Lakin Orxon kitabələri həcminə, yazılış tərzinə və məzmununa görə Yenisey abidələrindən fərqlənir. Belə ki, burada bir qayda olaraq türk tarixi, türk xalqlarının formalaşma və məskunlaşma dövründə apardıqları müharibələr, qarşılıqlı tayfa münasibətlərinin formalaşması və s. məsələlər barədə dərin ideya- fəlsəfi tutuma malik məlumatlar verilir. Bütün bunlarla bərabər türklərin qəhrəmanlıq ənənələri, tanrı ilə türkün ruhi bağlılığına, “qohumluq əlaqələrinə”, dövlətçilik və məişət məsələlərinə aid fikir və düşüncələr də öz əksini tapmışdır. Qeyd etdiyimiz kimi, türklər özlərininin tanrı ilə möhkəm, qırılmaz “qohumluq münasibətlərinə” dərin inam bəsləyirdilər. Bunu “Gültigin” kitabələrindən gətirdiyimiz nümunələr də təsdiq edir: Yüklə 3,32 Kb. Dostları ilə paylaş:
|