Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi Elmi-Metodiki Şurasının "Sosial-siyasi elmlər" bölməsi tərəfindən
Yüklə 3,32 Kb. Pdf görüntüsü
|
159 “Tanrıtək göylərdə doğulmuş türk müdrik xaqanı bu vaxt taxta oturdum” 1 . “Türk xalqanın adı, şöhrəti yox olmasın deyə, atam xaqanı, anam xatunu yüksəltmiş tanrı, türk xalqının adı, şöhrəti yox olmasın deyə, özümü tanrı xaqan oturtdu". 2 Gördüyümüz kimi, bu nümunələrdə türkün tanrı övladı olması inamı və türk etnosunun tanrı himayəsində yaşaması etiqadı özünün bədii əksini tapmışdır. Türk etnosunun tanrı tərəfindən qorunması inamı əsrlərlə türk xalqlarının şüurunda möhkəmlənmişdir. Təsadüfi deyil ki, türk etnosunun yer üzündən silinib yox edilməsinə razı olmayan tanrının daima çətin anlarda bu etnosun qayğısına qalaraq onu hifz etməsi "Gültəkin" abidələrində belə əks olunmuşdur: “Türk xalqı yox olmasın deyə, xalq olsun deyə atam İltəris xaqanı, anam İlbikə xatunu tanrı təpəsində tutub yuxarı qaldırmış”. Türkün tanrı himayəsində olması qənaəti ona alplıq, ərənlik, qəhrəmanlıq keyfiyyətləri də qazandırır. Türk xalqları daima dörd tərəfdən əhatə edilmiş yağılarla gərgin mübarizə, ağır döyüş şəraitində artmış, möhkəmlənmiş və formalaşmışdır. Bu xarakterik xüsusiyyətlərin türklərdə formalaşmasına səbəb olan amillərdən biri də onların özlərini yer üzünün ən qədim, ilkin sakini hesab etmələridir. Türk xalqlarında tanrı yazısına, taleyə inam da onların tanrıçılıq düşüncələri və inamları ilə bağlıdır. Ümumiyyətlə, türk epik ədəbi nümunələrində insanların tanrı tərəfindən yaradılması və onun ölümsüzlüyü (cismən vəfat etsə də ruhən yaşaması) inamı da öz bədii əksini tapmışdır. Orxon ədəbi abidələrində də ruhların varlığına, kainatın ruhu 1 Rəcəbov Ə.Məmmədov Y.Orxon-Yenisey abidələri. Bakı, Yazıçı 1993,səh. 77. 2 Yenə orada, səh. 80. 160 olduğuna və bu ruhun əbədiləşməsinə bəslədikləri inam, onların səmaya meylli, tanrıya yaxın olmaları, özlərini digər xalqlardan fərqləndirmələri müqəddəsliklərinə bəslədikləri dərin inam və bu təsəvvürlərdən irəli gələn türk etnosunu qorumaq üçün xalqın ruhuna təsir edib, onu riqqətə gətirərək fəaliyyətə sövq etmək cəhdi öz əksini tapmışdır. Qədim türklər yerin, göyün, suyun, türk ruhunun əbədi təminatçısı olması inamı ilə həmişə bol suyu, zəngin təbiəti olan yerlərə meylli olmuşlar. Onu da qeyd edək ki, Orxon ədəbi abidəbrinin konkret olaraq yazılma tarixi və müəllifi (Yolluq tikin) məlumdur. Ümumiyyətb, həm Gültəkin, həm Bilgə xaqan, həm Tonyukuk, həm də digər Orxon-Yenisey abidəbrindən türk epik təfəkkürünün və ideya-bədii dünyadüyümünün estetik ifadə notları müasir ədəbi ictimai düşüncəmizə qədər öz izlərini və etnokulturoloji təsir gücünü qoruyub saxlamışdır. Biz bunu ayrı-ayrı adət- ənənələrdə, mərasimlərdə görür, həm də eyni zamanda ayrı-ayrı bədii nümunələrdə, folklor abidələrində də qədim türk epik təfəkkürünün, ideya - mövzu və estetik təsir gücü özünü göstərir. (Y.V.Çəmənzəminlii “Qıziar bulağı”, Ç.Aytmatov. “Çingiz xanın ağ buludu”, “Əlvida Gülsara”, “Hörmüz və Əhriman” və s.). Müsəlmanların müqəddəs dini olan “İslamın öhdəsindən gələ bildiyi xalqların qarşısındakı böyük mədəni xidməti onun qanunlarınn və ehkamlarının sadəliyi və aydın olmasıdır”. 1 Məlumdur ki, islamın formalaşması Məkkədə olan Qüreyş əyanları ilə qeyri-bərabər mübarizə şəraitində getmişdir. Onun banisi Məhəmməd monoteist dinin təbliğinə ərəbləri birləşdirən bir vasitə kimi baxmış, kütlələrin şüuruna dini vasitələrlə təsir göstərərək onların əməli fəaliyyətini islamın izlədiyi əsas istiqamətə yönəltmişdir. 1 Veliçko V.L. Qafqaz. Bakı, "Azərbaycan" nəşriyyatı, 1995, səh. 131. 161 İslam dininin bir üstün cəhəti ondan ibarətdir ki, o, insanın mənəvi kamilliyini, əxlaqi saflığını ön plana gətirməklə mühüm əxlaqi-tərbiyəvi məzmun kəsb edir. Oğuz türklərinin tarixini özündə əks etdirən monumental epik abidəbrdən olan “Kitabi-Dədə Qorqud”da da islami görüşlər öz ifadəsini tapmışdır. Dastanı nəzərdən keçirərkən oğuzlarda islami fikir və düşüncələrin dərin kökləri, bu köklərin qədimliyi, bəşəriliyi, təbiiliyi, türklərin genetik düşüncələri ilə qaynayıb qarışdığı aydın görünür. Dastanın Müqəddiməsi “Rəsuləleyhissəlam zamanına yaxın Bayat boyundan Qorqud ata derlər bir ər qopdu”cümləsi ilə başlayır. Bildiyimiz kimi türklər islam dinini qəbul edənə qədər şamançılıqla bərabər bütpərəstlik, zərdüştilik, manilik, xristianlıq və hətta yəhudiliyə etiqad etmişlər. Ərəbistana gedənə qədər oğuzlar adına “Oğuznamələr” qoşan şaman-ozan Qorqud Ata İslam dinini qəbul etdikdən sonra şaman-ozan Fdeyil, türk tayfaları-oğuzlar arasında İslamın yayılmasında dərviş-ozan olaraq fəaliyyət göstərir. Eyni zamanda abidədən məlum olur ki, oğuz yurdlarındaä başqa qəbilə, tayfa, sonrakı dövrlərdə formalaşan xalq və millət olmamışdır. Bu ərazidə yaşayanlar müsəlman dinini qəbul edən və etməyən oğuzlar olmuşlar. Dastanda yağı düşmən sözündən daha çox asi, kafir kimi təqdim olunan oğuz düşmənləri onların çox ciddi tarixi rəqibləri olan qıpçaqlardır. Asi deyimi itaət etməyənlərə, kafir isə islam dininə inanmayanlara aiddir. Həqiqətən də Qıpçaqlar oğuzlardan çox sonra, XII əsrin II yarısından etibarən islamı qəbul etmişlər. “Kitabi-Dədə Qorqud” mübarizə, döyüş səhnələrini əks etdirən qəhrəmanlıq eposudur. Oğuz sərhədlərində və yaxud onlarla bir ərazidə yaşayan kafirlərlə cəng eposun ümumi süjetində aparıcılıq təşkil edir. Buradakı 12 boyun səkkizində oğuz bəylərinin qarşılaşdıqları, mübarizə apardıqları kafirlərdir. Bu səkkiz boyun hamısında Oğuzlar bir Yüklə 3,32 Kb. Dostları ilə paylaş:
|