Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
61 Yanacaq xammal qrupuna aid olan neft, təbii qaz, torf, kömür, yanar şistlər isə demək olar ki, məişətimizin bütün sahələrində istifadə olunur. Qeyd etmək lazımdır ki, mineral xammal ehtiyatlarının be- lə qruplaşdırılması şərtidir. Məsələn, enerji almaq məqsədilə istifadə olunur. İnsanların bu və ya digər məqsədlə istifadə etdikləri təbii ehtiyatlar mənşələrinə görə iki qrupa ayrılır: üzvi və mineral maddələr. Mineral maddələr bərpa olunmayan təbii ehtiyatlara aid olub, yalnız bir dəfə, müstəsna hallarda təkrar istifadə olunur. Mi- neral maddələrin bəşəriyyətin bütün inkişaf tarixi boyu istifadəsinə böyük ehtiyac vardır, çünki mineral maddələr sənaye üçün əsas xammaldır. Onlardan təsərrüfatın digər sahələrində də istifadə olunur. Bəşəriyyətin maddi mədəniyyətinin inkişaf tarixində ayrı-ayrı dövlətlərin mineral maddələrə görə adlandırılması - daş dövrü, tunc, bürünc, mis əsri və s. mineral maddələrin nə kimi əhəmiyətə malik olmasına sübutdur. Bəzi mineral maddələr insan orqanizmi üçün hava və su kimi vacibdir. Məsələn,xörək duzu və onun tərkibindəki natrium və xlor, mis, kobalt, kalsium, fosfor və s. elementlər insan orqanizmi üçün ən vacib mineral maddələrdir. Mineral yanacaq və metallar sənayenin inkişafinı, ölkənin iqtisadi potensialını müəyyən edən sərvətlərdir. Faydalı qazintılar zəngin yerlərin axtarılması mühüm coğrafi kəşflər, yeni-yeni ərazilərin müəy- 62 yənləşdirilməsinə səbəb olmuşdur. Qızıl axtarmaq üçün insanlar Avstraliya səhralarına, Alyaskaya, Şərqi Sibirə, nikel və apatit üçün qütb dairəsinə, sink və mis üçün İndoneziyanın tropik bataqlıqlarına, alü- minium üçün isə Konqonun tropik meşələrinə yürüş etmişlər. Faydalı qazıntılar əsasən litosferin dağ süxur- larından əldə edilir. 3000-ə yaxın mineral növü mə- lumdur. Bunun 30-u daha çox istifadə olunur. Hər il təxminən 50 ədəd yeni mineral növləri aşkar edilir. Bizim əsrimiz isə nadir metallar əsridir. Kos- mosun fəthi, planetlərarası kosmik raketlərin buraxıl- ması, elmi-tədqiqat və qitələrarası rabitə məqsədilə buraxılan külli miqdarda süni peyklər nadir metal- ların tətbiqinin əyani ifadəsidir. Mitium, berillium, sirkon, tantal, qallium və s. nadir elementlər bu gü- nün və gələcəyin metallarıdır. Nadir metalların qara (demir, manqan, xrom), əlvan (mis, sink, qurğuşun, kobalt və s.) nəcib (qızıl, gümüş, platonoidlər), yün- gül (alüminium və maqnezium) metallarla qatışığın- dan yaranmış xəlitələr müasir sənayenin əsasını təş- kil edir. Qeyri-filiz faydalı qazıntılar – müxtəlif inşaat, bəzən, texniki və məmulat daşları, neft, daş kömür, duz və su insan həyatında bilavasitə iştirak edirlər. Yaşayış evlərinin, sənaye və mədəniyyət binalarının tikintisində əhəng daşlarından, qranitdən, bazaltdan, vulkan şüşələrindən və təbiətdə geniş yayılmış digər suxurlardan istifadə edilir. Bəzək əşyaları kimi tətbiq 63 olunan almaz, zümrüd, ləl, sapfır və s. qimətli və rəngli daşlarda faydalı qazıntıların müəyyən növlə- ridir. Gündəlik işlətdiyimiz adi duzu da bizə təbiət verir. Müəyyən növ sulardan yod və brom kimi vacib elementlər əldə edilir. Suyun özü hidromineral xam- maldır. Məlumdur ki, neftsiz və daş kömürsüz müa- sir həyat mümkün deyildir. Gələcəyin enerji xammalı isə radioaktiv elementlərlə zəngin filizlərdir. Respublikamız ərazicə o qədər böyük deyil, lakin faydalı qazıntılarla çox zəngindir. Respublika- mızda qara, əlvan, sərbəst, yüngül və nadir metalların inşaat və məmulat daşları alunit, daş duzu, barıt və gips yataqları, habelə mineral, termal və sənaye əhə- miyyətlə su sahələri mövcuddur. Daşkəsənin dəmiri və aluniti, Balakən-Zaqatala-Şəki zonasının sinki, qurğuşunu və misi, Çıraq dərəsinin və Gədəbəyin mis və kükürd kolçedanı, Naxçıvanın duzu, Kəlbəcər və Laçının civəsi, Qaradağın əhəngdaşı, Talışın dənizkənarı titanlı maqnetit qumları, Abşeron yarı- madası və Kür-Araz düzənliyinin yodlu-bromlu su- ları və inşaat materialları və bir çox başqa mineral xammal mənbələri böyük sənaye-iqtisadi əhəmiyyətə malikdir. Faydalı qazıntıların axtarışı, kəşfiyyat və sonrakı istismarı zamanı ətraf mühitin mühäfizəsinə fikir verilməlidir. Açıq üsulla faydalı qazıntı yataqla- rının istismarı bir tərəfdən ucuz başa gəlsə də, digər tərəfdən torpağın məhsuldarlığını azaldır, relyefin dəyişməsinə - eroziyaya uğramasına səbəb olur. 64 Zərərli qarışıqların çıxarılma texnologiyası işlədilmə- dikdə yataqətrafı sahədə su və bitki aləminin cüzi də olsa zəhərlənməsi hadisəsi baş verir. Bu isə bitki ilə qidalanan heyvanat aləminin xəstələnməsi ilə nəticə- lənə bilər. Geoloqların axtarış-kəşfıyyat işləri zamanı qazdıqları quyu və xəndəklər torpağın üst məhsuldar qatına zərər verir. Belə ki, həmin dağ-mədən işləri yerinə yetirildikdən sonra xəndəklər düzəldilmədikdə heyvanlar gecə vaxtı otlaqdan qayıtdıqda və yaxud gündüz dağ yerində otarıldıqda onların içinə düşüb məhv olar. Belə xətaya insanlar da düçar olur. Ona görə də hazırda geoloji işlərin layihələri tərtib olunarkən torpağın rekultivasiyası və ətraf mühitin mühafızəsi üçün tədbir görülməlidir. Elm və texnikanın yüksək inkişafına baxmaya- raq cəmiyyətin tələbatını tam ödəyə bilən yer təkinin ehtiyatları hələ ətraflı öyrənilməmişir. Təbii sər- vətlərin öyrənilməsi və istifadəsi müxtəlif formada aparılır. Bu da həmin ölkələrin nə dərəcədə inkişaf etməsindən asılıdır. Qabaqcıl inkişaf etmiş ölkələrdə təbii sərvətlər daha yaxşı öyrənilmişdir. Bəzi dövlətlər (ABŞ, İngiltərə, habelə Avropanın bir çox dövlətləri və s.) öz koloniyalarının sərvətlərindən vəhşicəsinə, heç bir hesabat aparmadan istifadə edirlər. Kapitalizm inkişafına yeni başlamış, feoda- lizm qalıqları hələ də davam edən bəzi dövlətlərdə isə (Səudiyyə Ərəbistanı və s.) təbii sərvətlərin öyrə- nilməsinə təzəcə başlanmışdır. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|