Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
45 nümayəndəsi olan insanlar təbiətlə, ekoloji sistemlə daha sıx əlaqədardır. Elm və texnika ilə silahlanmış müasir insanların təbiətə, onun sərvətlərinə göstər- diyi faydalı, məqsədli təsir nəticəsində cəmiyyətin yaşayıb yaratması üçün maddi nemətlər verən biosfer qatı həm şaquli, həm də üfüqi istiqamətdə xeyli genişlənmişdir. Məsələn, qədimdə insan ayağı dəy- məyən Arktikanın, Antraktikanın sərt təbii şəraitində qütb tədqiqatçıları insanlar üçün maddı nemətləri aşkara çıxarmaq, təbiətin mərd qüvvəsindən istifadə etmək naminə fəaliyyət göstərirlər. İndi tayqanın, tundranın sərvətlərinin mənimsənilməsi yollarında böyük müvəffəqiyyətlər əldə edilmişdir. Uzaq pla- netlərə yol açmış insanlar dəniz və okeanlarda, yük- sək dağlarda, şimal və cənub qütb buzlaqlarında elmi-tədqiqat işləri aparırlar. Sovet kosmik gəmiləri Mars, Venera və başqa planetlərin səhtində baş verən hadisələrdən bizə məlumat verir. 1969-cu ildə Yer kürəsində 350 min km uzaqda yerləşən Ayda Ame- rika kosmonavtları tədqiqat işləri aparmışlar. Bunlara baxmayaraq planetimizdə biosferin geniş imkanları və sərvətləri haqqında insanların hələ də bilmədiyi, açmadığı sirlər və imkanlar yoxdur. Yer kürəsinin quru, hava, su qatı canlı aləmlə zəngin və müxtəlifdir. Dənizdə quruda, havada yaşa- yan hər bioloji növ özünəməxsus morfoloji və ana- tomik xüsusiyyətlərə malikdir. Müasir elm və texnikanın inkişafı, sosioloji, ictimai, nəqliyyat, iqtisadi əlaqələrin genişlənməsi 46 dövründə insanların ayrı-ayrı ölkələr, rayonlar daxi- lində yerdəyişmə prosesi - miqrasiyası genişlənir və təkmilləşir. İndi dağdan arana, tundradan, tayqadan mülayim və isti qurşağa, səhra və yarımsəhra zona- sından sərt iqlimə malik Sibirə, şimali və sair rayon- lara əhali axını ildən-ilə artır. Müvafiq beynəlxalq və ya dövlət dili vasitəsilə müxtəlif yerdə doğulmuş, müxtəlif milliyətə malik ayrı-ayrı adamlar bir-birilə ünsiyyət bağlayır, bəzi hallarda, çətin də olsa başqa mühitdən digər mühitin şəraitinə uyğunlaşır. Belə olduqda din, dil, ərazi fərqindən asılı olmayaraq adamlar bir-biri ilə evlənir, ünsiyyət tapır, onların arasında əhali təkrar istehsalı müvəffəqiyyətlə inkişaf edir. Müasir insanlar özlərini müvafiq təbii mühitin yaşayış tərzinə uyğunlaşdırır, ya da təbətin bu və ya digər ünsürünü kiçik ərazilərdə dəyişdirib öz xeyri və zövqlərinə yönəldirlər. İnsanlar bir yerdə meşələri qırır, bataqlıqları qurudur, başqa rayonlarda, məsələn, səhra və yarımsəhralarda meşələr salır, kanallar çəkir, süni su anbarları yaradır. Beləliklə, insanlar yerdəyişməsindən asılı olmayaraq ya özləri şəraitə uyğunlaşır, ya da qeyri-müvafıq şəraiti özləri üçün əlverişli hala salırlar. Belə də olur ki, Tokio, Çikaqo, Detroyt, Los-Anceles və sair havası intensiv çirklənmiş şəhərlərdə adamlar müəyyən vaxtlarda üzlərinə maska taxıb vəziyyətdən çıxırlar. Yuxarıda göstərilən əlamətlər isə ümumiy- yətlə, ekoloji sistemdə başqa canlılar üçün adaptasiya nöqteyi-nəzərdən çətinliklər törədir, çox hallarda 47 xoşagəlməz nəticələrə səbəb olur. Məsələn, Şimal dənizlərində, Kamçatka, Çukot yarımadaları, Yamay- ka, Saxalin, Kuril adaları sahillərində yaşayan ağ ayı- lar, morjlar Amur meşələrinin sakinləri olan xallı marallar ekvator və mülayim qurşaq, çöl, yarımsəhra və səhra zonaları şəraitinə uyğunlaşa bilmirlər. Əlbəttə, ayrı-ayrı qoruqlar, zooparklar bu sahə- də müstəsnalıq təşkil edə bilər. Lakin, bunlara bax- mayaraq insanlar indi geniş rayonlarda təbii sər- vətlərin axtarışı, mənimsənilməsi, istifadə edilməsi yollarında geniş fəaliyyət göstərir, əvvəllərdə insan ayağı dəyməyən yerlərdə məksunlaşır, kəndlər, şəhərlər salır, dağlardan, bataqlıqlardan, səhralardan keçən yollar çəkir, yüksək dağ çayları üstündə belə bəndlər, elektrik stansiyaları, süni su anbarları ya- radırlar. Belə olduqda onlar təbiətin bu və ya digər ünsürünə özlərinin texnogen təsirini gündən-günə gücləndirir «təbiəti dəyişdirmək» şüarı altında bitki və heyvanlar aləminin «yaşayış evinin», ekoloji sis- teminin milyon illər boyu formalaşmış mühitini po- zurlar. Son nəticədə yüzlərlə heyvan və bitki aləmi zərər çəkir, məhv olur, bir çoxlarının isə tamamilə kökü kəsilir. Geoloji dövrlərdə biosfer bitki və heyvanlar aləminin eləcə də insanların yaşayış məskəni olmuş, bütün canlılar və bitkilər isə uzun müddətli təkamül prosesində bizi əhatə edən flora və faunanın özunə məxsus yayılması və inkişaf etməsi nəticəsində onlar 48 heyvanlardan ayrılmış, əmək nəticəsində onlardan fərqlənən şüurlu məxluqa çevrilmişdir. Elm və texnikanın inkişafı bu və ya digər ra- yonlarda bəşəriyyətin yaşayış mühitini dəyişmiş, əhalinin təkrar istehsalını sürətləndirmiş, onların maddi nemətlər istehsalı imkanını artırmışdır. Bununla əlaqədar insanlar kənd təsərrüfatı məhsulları əldə etməklə yanaşı meşələrin, çayların, dənizlərin, okeanların xammal və bioloji sərvətlərini əldə etməyə can atmışlar. Bu və ya digər sahələrdə texniki vasitələrin, xüsusilə kimya elminin, texnologiyanın nailiyyətlərinin, istehsalda məişətdə tətbiqi şəraitində milyard tonlarla faydalı qazıntı sərvətləri, kənd təsər- rüfatı məhsulları emaldan keçib formasını dəyişmiş, istehlak üçün yararlı hala salınmışdır. Belə olduqda bir tərəfdən insanlar yaşayıb törəmələri naminə biosferdən maddi nemətlər mənbəyi kimi istifadə edirlər, digər tərəfdən istehsal və emal proseslərində, milyard tonlarla bərk, qaz, tüstü halında zərərli tullantıları, istiliyi, enerjini torpağa, suya, havaya atırlar. Bir-birinə zidd olan bu iki vəziyyət biosferin canlı aləmində kasadlıq, boşluq yaradır, ayrı-ayrı rayonlarda ekoloji sistemdə müvazinətin pozulmasına səbəb olur. Müasir insanların təbiətə, onun sərvətlərinə elə imkansız münasibətidir ki, insanlar təbiətin qanunlarını dəyişdirə bilməzlər, lakin bu qanundan bəşəriyyətin inkişafı naminə istifadə etmək qabiliyyətinə malikdirlər. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|