Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil

73 
 
Çuqunun  əsas  istehsalçıları  MDB  ölkələrində 
Rusiya, Ukrayna, Qazaxıstan, Xarici Avropada – Al-
maniya, İtaliya, Fransa, Böyük  Britaniya, Polşa, Ru-
mıniya, İspaniya, Belçika, İsveç, Xarici Asiyada-Ya-
poniya, Çin, Hindistan, Koreya Respublikası, Şimalı 
Amerikada-ABŞ, Kanada, Latın Amerikasında –Bra-
ziliya, Meksika, CAR, Avstraliya hesab edilir. 
Əlvan  metallurgiya  sənaye  əhamiyyətli  təbii 
resursların  təhlili  və  iqtisadi  qiymətləndirilməsi. 
Metallurgiyanın  ikinci  mühüm  aparıcı  sahəsi  əlvan 
metallurgiya  olub,  əsasən  əlvan  metallarin    bazası 
əsasında inkişaf etdirilir. Əlvan metallurgiya sənaye-
sində  müasir  dövrdə  70-dən  çox  əlvan  metal  növ-
lərindən  istifadə olunur. Əlvan  metallurgiyanın  inki-
şafı indiki bazar iqtisadiyyatı şəraitində dünya ölkə-
lərinin iqtisadi inkişafında mühüm rol oynayan elek-
trikləşdirmənin,  atom  texnikasının,  radiotexnikanın, 
aviasiyanın, raketqayırmanın və digər sahələrin inki-
şafı üçün lazım olan materiallarla təmin olunmasında 
xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bu səbəbdən də dünya-
nın  bir  çox  ölkələrində  əlvan  metallurgiyanın  inki-
şafına xüsusi fıkir verilir. Əgər litosferdə metallurgi-
yanın 
sənaye 
əhəmiyyətli  təbii  resurslarının 
təsnifatını versək onda görərik ki, əlvan metallurgiya 
əhəmiyyətli  resurslar  say  etibarı  ilə  çox  olmaqla 
dünyanın  bütün  ərazilərində  yayılmış  və  istehsal 
dövriyyəsinə cəlb olunmuşdur. Əlvan metallurgiyada 
ən çox işlədilən polimetallar (qurğuşun, sink, gümüş 
və  s.)  əsasən  Rusiyada  (Altayda),  Kanadada  (Payn 

---

74 
 
Poynt),  Avstraliyada  (Broken-Xill),  gümüşün  isə 
dünyada  ən  böyük  ehtiyatı  ABŞ-da  (Aydaxo 
Ştatında) geniş yayılmışdır. 
Manqan yataqları – Nikopol, Çiaturi (Rusiya), 
Frasvil (Qabon), Hanqpur-Balaqat (Hindistan), həm-
çinin Cənubi Afrika Respublikası hesab olunur. Mis 
yataqları    Zair,  Zambiya,  Mərkəzi  Qazaxıstan,  Ural 
(Rusiya), Çukikamata (Çili), Boksit yataqları (alümi-
nium  istehsalı  üçün) Qanaserra  leone  (Qvineya  Res-
publikası),  ehtiyatı  1,5  milyon  ton  olan  Vilyamsfıld 
(Yamayka), ehtiyatı 600 milyon ton olan Kaledoniya 
yataqları  (Avstraliya),    Qalayın  ehtiyatları  4  mln. 
tondan  artıq  olan  Malakka,  Birma,  Tayland, 
İndoneziya, Kolumbiya hesab olunur. 
Almaz  yataqları  Yakutiyada  (Rusiya),  Kassai 
(Zair)  və.s  ərazilərdə  aşkar  olunmuş  və  həmin  ehti-
yatların  istehsal  dövriyyəsinə  cəlb  olunması  əlvan 
metallurgiyanın  bir  cox  sahələrinin  inkişafına  təsir 
göstərmişdir. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində dünyanın 
bir  cox  ölkələri  müştərək    şəkildə  həmin  resursları 
istehsala  cəlb  etməklə  əlvan  metallurgiyanın  surətli 
inkişafına  nail  olurlar.  Əlvan  metallurgiya  sənaye 
məhsulları yüksək enerji tutumlu olduğundan adətən 
həmin sahələr enerji və su mənbələrinə yaxın yerləş-
dirilir. 
Misal  olaraq,  istehsalatda  alüminium  istehsa-
lında  1  ton  alüminium  metalı  almaq  üçün  14  min 
kvt/saat elektrik enerjisi, yaxud 1 ton metalı istehsal 
etmək üçün 100 ton xammal (mis filizi) tələb olunur. 

---

75 
 
Əlvan  metallurgiyada  ən  cox  istifadə  edilən 
məhsullardan  biri  alüminiumdur.  Dünyanın  80-dan 
artıq ölkəsində alüminium istehsal olunaraq aviasiya-
da,  elektrotexnikada  və  s.  sahələrdə  geniş  istifadə 
olunur.  Alüminium  istehsalı  aşağıdakı  üç  mərhələni 
özündə birləşdirir (şəkil 4).  
 
 
 
 
 
 
 
 
Şəkil 4. Alüminium istehsalı. 
 
Dünyanın  ən  mühüm  alüminium  istehsalçıları 
ABŞ,  Yaponiya,  Almaniya,  İtaliya,  Fransa,  Böyük 
Britaniya,  Kanada,  Çin,  Avstraliya,  Braziliya  hesab 
olunur. Qeyd olunmalıdır ki, Azərbaycan ərazisi alü-
minium  sənayesi  üçün  xammal  ehtiyatlarına  malik-
dir.  Bu  Daşkəsən  rayonu  ərazisində  yerləşən  Zəylik 
alunit  yatağıdır  ki,  ehtiyatına  görə  dünyada  Çindəki 
yataqdan sonra ikinci yerdə durur. Həmin alüminium 
yatağı  əsasında  Gəncə  şəhərində  alüminium  zavodu 
fəaliyyət göstərir. Tətqiqatlara görə Zəylik alunit ya-
tağında  ümumi  ehtiyat  174  mln  tondan  artıq  hesab-
lanmışdır. Bu  ehtiyat  gələcəkdə  də  resbublikanın iq-
tisadiyyatında  mühüm  rol  oynamaqla  bu  sahədə 
Alüminium 
Alüminium 
oksidi 
Enerji bazası 
Xammal 
alüminium 

---

76 
 
ixracyönümlü  məhsulların  istehsalına  əlverişli  şərait 
yaratmış olar. 
Təbii resurslar içərisində əlvan metallurgiyada 
geniş  yer  tutan  sahələrdən  biri  də  mis  sənayesidir. 
Dünya  ölkələri  içərisində  əsas  mis  istehsalçıları 
ABŞ, Çili, Kanada, Zambiya, Almaniya,  Avstraliya, 
və s. ölkələr hesab edilir. Mis sənayesi dünya ölkələri 
üçün  sənayenin  digər  sahələrində  lazım  olan  mis 
materialları istehsal edir. Radiotexnikada, elektrotex-
nikada,  məişət  avadanlıqları  və  digər  sənaye  sahələ-
rində  misdən  geniş  istifadə  olunur.  Əlvan  metallur-
giya çoxsahəli olduğundan və istehlakçıları ildən-ilə 
artdığından  istehsal  səviyyəsində  sürətli  artıma 
malikdir. Dünyanın bütün ölkələrində əlvan metallur-
giyanın  müəyyən  sahələri  istər  daxili  xammal  hesa-
bına,  istərsə  də  gətirilmə  xammal  əsasında  fəaliyyət 
göstərir. 
Kimya  sənaye  əhəmiyyətli  resursların  istifa-
dəsi.  Kimya  sənayesi  çox  funksional  sturuktura 
malikdir. Başqa sənaye sahələri ilə müqayisədə  Elmi 
Texniki  Tərəqqinin  nailiyyətlərindən  səmərəli  isti-
fadə  dünyanın  inkişaf  etmiş  ölkələrində  bu  sahənin 
sürətlə  inkişafına  təsir  göstərmişdir.  Kimya  səna-
yesində istər əhalinin lazımı təsərrüfat mallarına olan 
tələbatını  təmin  etmək,  istərsə  də  xalq  təsərrüfatının 
digər  sahələrinin  kimya  sənaye  məhsullarına  olan 
tələbatını təmin etmək üçün məhsullar istehsalını hə-
yata  keçirir.  Kimya  sənaye  əhəmiyyətli  resursların 
dünyanın  bir  çox  ölkələrində  yayılmasına  baxma-

---