Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
169 5) 4000 m yüksəklikdə arpa yetişir. Beləliklə, Yer kürəsində dağlıq ərazilərdə iq- lim amillərindən də asılı olaraq kənd təsərrüfatı sahə- lərinin fərqli cəhətləri aşkar olunur. Kənd təsərrü- fatının inkişafında əhəmiyyət kəsb edən sahələrdən biri də su ehtiyatlarıdır. İstər bitkiçilikdə, istərsə də heyvandarlığın inkişafında şirin su ehtiyatı xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Dünyanın zəngin su ehtiyatına malik olmasına baxmayaraq şirin su ehtiyatının cəmi 2,8 %-ni təşkil edir. Qalan faizi duzlu suların payına düşür. Şirin sular ən çox çaylarda cəmlənmişdir. Odur ki, çay şəbəkəsi sıx olan regionlarda suvarma şəbəkəli torpaq sahələri daha üstünlük təşkil edir. Çaylar əkin sahələrinin süni suvarılmasında müs- təsna əhəmiyyətə malikdir. Dünyada hazırda suvarı- lan torpaq sahələri 270 mln. ha-dan artıqdır. Hesabla- malara görə 1 ha sahəni suvarmaq üçün ən azı 10 min m 3 qədər su sərf etmək tələb olunur. Suvarılan əkin sahələri çaylardan ildə 2500 km 3 su alır. Çəltik və pambıq üçün hər hektarını su ilə təmin etmək üçün 14-15 min m 3 (bəzi həllarda 60 min m 3 ) su tələb edir. İnsanlar çay sularından istifadə etmək üçün onu öz tələbatına uyğunlaşdırır. Su ehtiyatları olmayan əraziləri su ilə təmin etmək üçün su anbar- ları tikməklə torpaq sahələrini istehsal dövriyyəsinə cəlb edirlər. Eyni zamanda suvarmada göllərin su- yundan istifadə olunur. Yer kürəsində tədqiqatlara görə şirin su ehtiyatına malik göllərin sahəsi 2682 min km 2 təşkil edir ki, burada olan suyun həcmi 250 170 min km 3 -dən artıqdır. Hələ qədim zamanlarda insanlar göl sularından təsərrüfatda səmərəli istifadə etmək üçün göllər ətrafında əkinçiliyi inkişaf etdir- mişlər. Hal-hazırda suvarma şəbəkəli torpaqların isti- fadəsində yeraltı sulardan artezyan quyuları vurul- maqla istifadə olunur. Tədqiqatlara görə yeraltı su axınları zəngin ehtiyatlara malik olub, əhalinin və kənd təsərrüfatınm suvarmaya olan tələbatının ödə- nilməsində mühüm əhəmiyyət kəsb edir.Kənd təsərrüfatının inkişafında mühüm rol oynayan faktorlardan biri dəmyə şəraitində əkinçiliyin inkişaf etdirilməsidir. Dəmyə şəraitində əkinçiliyin inkişafı əsasən alçaq və orta dağlıq ərazilərin mülayim iqlim şəraiti olan əraziləri üçün xarakterikdir. Azərbaycanda dəmyə şəraitində əkinçiliyin inkişafı Böyük və Kiçik Qafqaz dağlarının alçaq və dağlıq ərazilərində taxılçılığın, texniki bitkiçiliyin (kartof, qarğıdalı, tütün və s.) üzümçülüyün inkişafı ilə səciyyələnir. Heyvandarlığın inkişafında dağlıq ərazilərindən yay otlaqları kimi istifadə olunmaqla heyvandarlıq məhsullarını artırmaq imkanları vardır. Torpağın iqtisadi qiymətləndirilməsi torpağın məhsuldarlığı ilə müəyyən olunur. Eyni zamanda məhsuldarlığa torpağin biokimyəvi və mexaniki tərkibi də təsir göstərir. Bunlara torpağın çürüntü tərkibi, mineral duzları, mikroelementlərin miqdarı, mikroorqanizmdən doyma tərkibi və s. faktorlar daxil edilir. Qeyd olunan faktorlar torpağın iqtisadi məhsuldarlığına, yəni onun mədəni bitki yetirmə 171 qabiliyyəti ilə müəyyən olunur. Torpağın yaxşılışdırılması məhsuldar qüvvələrin inkişaf səviyyəsi və insanların ictimai münasibətlərinin xarakteri ilə sıx bağlıdır.Kənd təsərrüfatının sahəvi strukturu dedikdə, ərazinin təbii-iqtisadi şəraitindən asılı olaraq istehsal sahələrinin inkişaf istiqamətləri nəzərdə tutulur. Dünyanın bütün ölkələri üçün kənd təsərrüfatı ixtisaslaşmasına görə eyni xarakter daşımayıb, ərazinin təbii şəraitinə uyğun təsərrüfat sahələri inkişaf edir. Kənd təsərrüfatı sahələri strukturuna görə iki hissəyə: bitkiçilik və heyvandarlığa ayrılır (şəkil 9). Şəkil 9. Kənd təsərrüfatının sahə strukturu Bitkiçilik özünün xarakterinə görə çoxsahəli olub, dünyanın bütün ölkələrində inkişaf etməklə əhalinin zəruri istehlak məhsullarına olan tələbatının ödənilməsində mühüm yer tutur. Digər tərəfdən ərzaq çatışmazlığının qarşısının alınmasında, hey- vandarlıq üçün yem bazasının möhkəmlənməsində, aqrar sənaye sahələrinin inkişafında xüsusi əhəmiy- yətə malikdir. Bitkiçilik sahəsinə taxılçılıq, texniki bitkiçilik, bostan-tərəvəz, yağlı bitkilər, meyvəçilik, Kənd təsərrüfatı Bitkiçilik Heyvandarlıq 172 üzümçülük, subtropik bitkiçilik sahələri daxil edilir. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində dünya ölkələri çalışırlar ki, əhalinin ərzaq məhsullarına olan tələbatlarının ödənilməsi hər bir ölkənin daxili resursları hesabına ödənilsin. Bu səbəbdən də kənd təsərrüfatı sahələri inkişaf tempinə görə olduqca intensivdir.Taxılçılıq əkinçiliyin başqa sahələrinə nisbətən sürətlə inkişaf edərək 650 mln. ha sahəni özündə birləşdirir. Dünyanıın əsas taxıl istehsalçıları Avropa ölkə- lərindədir. Bu ölkələrdən əkinçilik məhsullarının 60%-dən çoxunu verən Rusiya, Böyük Britaniya, Fransa, İtaliya, Polşa, Macarıstan, Almaniya, Ameri- kada ABŞ, Xarici Asiyada Yaponiya, Vyetnam üstün- lük təşkil edir . Hər il dünyada 2 mlrd. tondan artıq taxıl tədarük edilir. Taxıl strateji məhsul olduğu üçün ildən-ilə dünya ölkələrində istehsalı artırılır. Əsas taxıl tədarükçü ölkələr sırasına Çin, Hindistan, Rusiya, ABŞ, Fransa və s. aid edilir (şəkil 10). Tarix tədarükü ABŞ Fransa Almaniya Brazilya Şərqi Avropa ölkələri Argentina Hindistan Kanada Çin Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|