156
Ġndividual uĢaq üçün kitablar, yaxud emosiyalar haqqında sinif
kitabını hazırla.
Yaşa uyğun oyunların oynanılması.
ĠnkiĢaf baxımından uyğun gələn oyun fəaliyyətinin təmin
edilməsi. AzyaĢlı uĢaqlar tək, yaxud heç bir ünsiyyətə girmədən
uĢaqlarla oynaya bilər. UĢaq yetkinləĢdikcə, onlar digər uĢaqlarla oyun
fəaliyyətinə cəlb olunacaqdır və burada hər bir Ģəxsin üzərinə hansı
vəzifələrin düĢdüyü müəyyənləĢəcəkdir (dramatik oyunda rolların
müəyyənləĢdirilməsi kimi).
UĢağın inkiĢafını, yaxud artımını əks etdirən fəaliyyətdən və
manipulyasiyadan istifadə et – deyək ki, Duplos və Leqos üçün: qrup
daxilində partnyorla xüsusi rəqsin oynanılması; yaxud düyməni və
zəncirli paltarların geyindirilib soyundurulması.
Oyunda və uşağın öz tay-tuşu ilə qarşılıqlı münasibətində
əməkdaşlığın yaranması.
Fəaliyyət növləri uĢaqların inkiĢaf səviyyələri ilə
uyğunlaĢmalıdır. AzyaĢlı uĢaqlar digər uĢaqlarla ünsiyyət prosesində
dildən istifadəyə hazır olmaya bilərlər, ancaq bu zaman nisbətən yaĢlı
uĢaqlar öz fikirlərini ifadə etmək üçün sözlərdən istifadə edə bilirlər.
AzyaĢlı uĢaqlar üçün nəzərdə tutulan fəaliyyət növlərinəoyun
üçün lazım olan qənaətbəxĢ atributlar (məsələn, bir kukla, yaxud
dramatik oyunda hər bir Ģəxs üçün müvafiq bir əĢya) daxildir. UĢaq
yetkinləĢdikcə, o, bu atributlardan istifadə etməyə uyğunlaĢır.
UĢaq tək oynayırsa və qrup daxilində oynamağa çətinlik çəkirsə,
«Bu gün kiminlə oynamaq istərdim?» tipli suallar verə bilərsən. Sonra
bu uĢağın əlindən tutub digər uĢaqların yanına gətir. «Con bu gün
səninlə dost olmaq istərdi. O, səninlə oyun oynamaq istəyir. Xahiş
edirəm, elə et ki, onun heç bir çətinliyi olmasın.»
Oyuncaqların bölüĢdürülməsində narahatlıq yarandıqda,
müvafiq əməliyyatı sözlə təkrar-təkrar izah et. «Ġndi Bobun növbəsidir».
O, oyunu qurtardıqda, öz yerini sənə verəcəkdir.» Sonra siz Bobun bir
daha yadına salmalısınız ki, onun növbəsi qurtarır və bu halda o, öz
yerini digər uĢağa verməlidir.
UĢaqlar materialları növbə ilə götürməkdə çətinlik çəkdikdə,
proses getdiyi zaman onlara müvafiq izahat iĢini apar. Ġki uĢağı bir
yerdə oyunda iĢtirak etməyə həvəsləndir (növbə gözləmək əvəzinə
ikilikdə oxumaq), yaxud onları öz ehtiyaclarına uyğunlaĢdırmaq üçün
qaydaları yaxĢı mənimsəmək üçün həvəsləndirmək.
157
Sosial davranış üçün şəraitin yaradılması
Uşaqlara digər şəxslərin halına acımaq nümunəsini göstərin.
Gün ərzində oyun üzrə köməkçinin, yaxud sinifdə oyunanılacaq
müxtəlif oyunlar üçün müxtəlif köməkçiləri təyin edin.
Hər dəfə dostlardan biri digərinə müəllimin göstəriĢi olmadan
kömək edir.
UĢaqları mövcud fərqləri anlamaq və onlara hörmət etməyin
nümunəsini göstər.
Partnyorlardan istifadə etməklə müĢtərək oyunların təĢkil
edilməsi.
Bütün fəaliyyət növlərində müxtəlif Ģəxslərin Ģəkillərindən
istifadə et.
Ad gününüzdə hansı fəaliyyət növünü icra etməyin lazım
olduğu barədə uĢaqlarla müzakirə apar və uĢaqlardan bu zaman ailə
daxilində nə etdiklərini soruĢ. Fərqlər barədə müzakirə aparmaqla,
uĢaqlar baĢa düĢürlər ki, hər bir ailənin özünəməxsus ənənələri vardır.
UĢaqlar arasında rəğbət və qeyri-rəğbət hallarını aĢkarlamaq
məqsədilə müvafiq oyunların təĢkil edilməsi. Üzərində ən sevimli, rəng,
heyvan, kitab və s-in təĢkil edildiyi qrafik düzəldin.
Səhər görüĢünün baĢlanğıcında rəngli kağız parçalarını bütün
uĢaqlara paylayın. «Sənə qırmızı kağız parçası düşübsə, ayağa qalx və
qırmızı kağız parçasının çatdığı digər uşağın yanına keç».
Qutudan uĢaqlar bir-bir öz adlarını çıxarırlar, yaxud onun
arxasında oturan uĢağın adını seçirlər. Onlar digər Ģəxslər haqqında
müsbət nəsə deməlidirlər. Diqqət xarici görünüĢün üzərinə
cəmlənməməlidir, əksinə Ģəxsi xüsusiyyətlər və ya bacarıqlar üzərinə
toplanmalıdır.
Hərəkətlərinizi qrupdakı uĢaqlara əyani Ģəkildə göstərin. «Mən
öz stulumu bu stolla birləşdirmək istəyirəm, çünki rəfiqəm Elen bu
oyunu bizimlə oynamaq istəyir». UĢaqlara göstərin sinifdəki hər bir uĢaq
oyuna qoĢulmalıdır və bu vacibdir.
Uşaqlara oyunda iştirak etməkdə yardım göstər.
Taymeri elə qur ki, uĢaq öz növbəsi qurtardıqda, yaxud onun
növbəsi çatdıqda xəbərdar olsun.
Oyuncaq seçiminə imkan yarat.
Uşaqlara məsuliyyətin nə demək olduğunu anlat.
158
UĢaq məsuliyyətli Ģəkildə hərəkət etdikdə, onu Ģifahi Ģəkildə
həvəsləndir. «Sağ ol ki, qapını bağlamağın lazım olduğunu xatırlatdın».
Lazım olduqda, təmizlik iĢini bir az təxirə sal, əminlik yarat ki,
uĢaq öz öhdəliyini vaxtında icra edir.
159
DİLİN İNKİŞAFI ÜÇÜN ŞƏRAİTİN YARADILMASI
Fəslin məzmunu
AzyaĢlı uĢaqda dilin və savadlılığın inkiĢafı.
Sinifdə dilin inkiĢafı üçün Ģəraitin yaradılması.
Dilin inkiĢafı və qüsurlu uĢaqlar.
Dilin inkiĢafına səbəb olan fəaliyyət növləri.
Azyaşlı uşaqda dilin və savadlılığın inkişafı
Dilin baĢa düĢülməsi və ondan istifadə bizim əksəriyyətimiz üçün
səciyyəvi olan xüsusiyyətdir. Biz öz fikirlərimizi səfərbər etmək və
ünsiyyətə girmək məqsədilə, o cümlədən digərləri ilə danıĢmaq üçün
dildən istifadə edirik. Dil bizə sosial varlıq olmaq, özümüzü ifadə etmək
imkanı verir və o, bizə ətraf aləm barədə məlumatları əldə etməkdə
yardımçı olur. UĢaqlar dili mənimsəməkdə gecikdikdə, yaxud müvafiq
qüsurlara malik olduqda, o, baĢqa sözlə desək, günbəgün dəyiĢilən
dünyada çox böyük bir risqin qarĢısında durmuĢ olur.
Oxuma və yazma kimi erkən vərdiĢlərin əsasının qoyulmasında
dil çox mühüm funksiyalardan birini yerinə yetirir. Bu mənada dilin
müvafiq vərdiĢlərinə yiyələnmə uĢağın qulaq asma və oxuma yolu ilə
qəbul etdiyi dilə istinad edir. Ekspressiv dil uĢağın öx Ģəxsi danıĢma və
yazma prosesində istifadə etdiyi alətdir. Hər bir uĢağın dil vərdiĢlərini
müĢahidə etməklə, biz uĢağın iĢlətdiyi dillə onu əhatə edən dil
arasındakı qarĢılıqlı asılılığı anlayırıq.
Dil müxtəlif formalarda meydana çıxır: Ģifahi nitq (qulaq asma və
danıĢma), oxuma və yazma. Bütün bu hissələr bütöv bir dil sisteminin
ayrılmaz hissəsidir. Qulaq asma prosesində qazanılan təcrübələr
danıĢmağa təkan verir (Lerner, 1988). DanıĢmaq qabiliyyəti yalnız
individual qulaq asma bacarığından asılı deyildir. Həm qulaq asma, həm
də danıĢma arasındakı daxili əlaqə danıĢıq formasını alan bir amildir.
Məsələn, uĢaq valideynlərinin danıĢıq ədasını gündəlik eĢitməklə
danıĢıq nümunələrini əldə etmiĢ olur.
Qulaq asma elə bir vərdiĢdir ki, xüsusi təlimat olmadan spontan
Ģəkildə meydana çıxır, bəzi uĢaqlar funksional qulaq asma vərdiĢlərini
özləri mənimsəyə bilmirlər. Reseptiv dilə sənaların yaradılması və
qarĢılıqlı münasibətələrə uyğun olaraq məlumatın təĢkil edilməsi
deməkdir. Bundan əlavə olaraq kimsə məlumatı dəyərləndirir və orada
mövcud olan ideyanın qəbul edilməsini, yaxud imtina edilməsini
Dostları ilə paylaş: |