Dərs vəSAİTİ Azərbaycan Respublikası Təhsil

 
156 
 Ġndividual uĢaq üçün kitablar, yaxud emosiyalar haqqında sinif 
kitabını hazırla.  
 
Yaşa uyğun oyunların oynanılması. 
  ĠnkiĢaf  baxımından  uyğun  gələn  oyun  fəaliyyətinin  təmin 
edilməsi.  AzyaĢlı  uĢaqlar  tək,  yaxud  heç  bir  ünsiyyətə  girmədən 
uĢaqlarla oynaya bilər. UĢaq yetkinləĢdikcə, onlar digər uĢaqlarla oyun 
fəaliyyətinə  cəlb  olunacaqdır  və  burada  hər  bir  Ģəxsin  üzərinə  hansı 
vəzifələrin  düĢdüyü  müəyyənləĢəcəkdir  (dramatik  oyunda  rolların 
müəyyənləĢdirilməsi kimi).  
  UĢağın  inkiĢafını,  yaxud  artımını  əks  etdirən  fəaliyyətdən  və 
manipulyasiyadan  istifadə  et  –  deyək  ki,  Duplos  və  Leqos  üçün:  qrup 
daxilində  partnyorla  xüsusi  rəqsin  oynanılması;  yaxud  düyməni  və 
zəncirli paltarların geyindirilib soyundurulması. 
Oyunda  və  uşağın  öz  tay-tuşu  ilə  qarşılıqlı  münasibətində 
əməkdaşlığın yaranması. 
  Fəaliyyət  növləri  uĢaqların  inkiĢaf  səviyyələri  ilə 
uyğunlaĢmalıdır.  AzyaĢlı  uĢaqlar  digər  uĢaqlarla  ünsiyyət  prosesində 
dildən  istifadəyə  hazır  olmaya  bilərlər,  ancaq  bu  zaman  nisbətən  yaĢlı 
uĢaqlar öz fikirlərini ifadə etmək üçün sözlərdən istifadə edə bilirlər.  
  AzyaĢlı  uĢaqlar  üçün  nəzərdə  tutulan  fəaliyyət  növlərinəoyun 
üçün  lazım  olan  qənaətbəxĢ  atributlar  (məsələn,  bir  kukla,  yaxud 
dramatik  oyunda  hər  bir  Ģəxs  üçün  müvafiq  bir  əĢya)  daxildir.  UĢaq 
yetkinləĢdikcə, o, bu atributlardan istifadə etməyə uyğunlaĢır.  
 UĢaq tək oynayırsa və qrup daxilində oynamağa çətinlik çəkirsə, 
«Bu  gün  kiminlə  oynamaq  istərdim?» tipli  suallar  verə  bilərsən.  Sonra 
bu  uĢağın  əlindən  tutub  digər  uĢaqların  yanına  gətir.  «Con  bu  gün 
səninlə  dost  olmaq  istərdi.  O,  səninlə  oyun  oynamaq  istəyir.  Xahiş 
edirəm, elə et ki, onun heç bir çətinliyi olmasın.» 
  Oyuncaqların  bölüĢdürülməsində  narahatlıq  yarandıqda, 
müvafiq əməliyyatı sözlə təkrar-təkrar izah et. «Ġndi Bobun növbəsidir». 
O,  oyunu  qurtardıqda,  öz  yerini  sənə  verəcəkdir.»  Sonra  siz  Bobun  bir 
daha  yadına  salmalısınız  ki,  onun  növbəsi  qurtarır  və  bu  halda  o,  öz 
yerini digər uĢağa verməlidir.  
  UĢaqlar  materialları  növbə  ilə  götürməkdə  çətinlik  çəkdikdə, 
proses  getdiyi  zaman  onlara  müvafiq  izahat  iĢini  apar.  Ġki  uĢağı  bir 
yerdə  oyunda  iĢtirak  etməyə  həvəsləndir  (növbə  gözləmək  əvəzinə 
ikilikdə  oxumaq),  yaxud  onları  öz  ehtiyaclarına  uyğunlaĢdırmaq  üçün 
qaydaları yaxĢı mənimsəmək üçün həvəsləndirmək.  

---

 
157 
 
Sosial davranış üçün şəraitin yaradılması                 
Uşaqlara digər şəxslərin halına acımaq nümunəsini göstərin.  
 Gün ərzində oyun üzrə köməkçinin, yaxud sinifdə oyunanılacaq 
müxtəlif oyunlar üçün müxtəlif köməkçiləri təyin edin.  
  Hər  dəfə  dostlardan  biri  digərinə  müəllimin  göstəriĢi  olmadan 
kömək edir.  
 
UĢaqları  mövcud  fərqləri  anlamaq  və  onlara  hörmət  etməyin 
nümunəsini göstər.  
  Partnyorlardan  istifadə  etməklə  müĢtərək  oyunların  təĢkil 
edilməsi. 
  Bütün  fəaliyyət  növlərində  müxtəlif  Ģəxslərin  Ģəkillərindən 
istifadə et. 
  Ad  gününüzdə  hansı  fəaliyyət  növünü  icra  etməyin  lazım 
olduğu  barədə  uĢaqlarla  müzakirə  apar  və  uĢaqlardan  bu  zaman  ailə 
daxilində  nə  etdiklərini  soruĢ.  Fərqlər  barədə  müzakirə  aparmaqla, 
uĢaqlar baĢa düĢürlər ki, hər bir ailənin özünəməxsus ənənələri vardır.  
  UĢaqlar  arasında  rəğbət  və  qeyri-rəğbət  hallarını  aĢkarlamaq 
məqsədilə müvafiq oyunların təĢkil edilməsi. Üzərində ən sevimli, rəng, 
heyvan, kitab və s-in təĢkil edildiyi qrafik düzəldin.  
  Səhər  görüĢünün  baĢlanğıcında  rəngli  kağız  parçalarını  bütün 
uĢaqlara paylayın. «Sənə qırmızı kağız parçası düşübsə,  ayağa qalx və 
qırmızı kağız parçasının çatdığı digər uşağın yanına keç».  
  Qutudan  uĢaqlar  bir-bir  öz  adlarını  çıxarırlar,  yaxud  onun 
arxasında  oturan  uĢağın  adını  seçirlər.  Onlar  digər  Ģəxslər  haqqında 
müsbət  nəsə  deməlidirlər.  Diqqət  xarici  görünüĢün  üzərinə 
cəmlənməməlidir,  əksinə  Ģəxsi  xüsusiyyətlər  və  ya  bacarıqlar  üzərinə 
toplanmalıdır.  
  Hərəkətlərinizi qrupdakı  uĢaqlara  əyani Ģəkildə  göstərin.  «Mən 
öz  stulumu  bu  stolla  birləşdirmək  istəyirəm,  çünki  rəfiqəm  Elen  bu 
oyunu bizimlə oynamaq istəyir». UĢaqlara göstərin sinifdəki hər bir uĢaq 
oyuna qoĢulmalıdır və bu vacibdir.  
 
Uşaqlara oyunda iştirak etməkdə yardım göstər. 
  Taymeri  elə  qur  ki,  uĢaq  öz  növbəsi  qurtardıqda,  yaxud  onun 
növbəsi çatdıqda xəbərdar olsun. 
 Oyuncaq seçiminə imkan yarat.  
Uşaqlara məsuliyyətin nə demək olduğunu anlat.  

---

 
158 

UĢaq  məsuliyyətli  Ģəkildə  hərəkət  etdikdə,  onu  Ģifahi  Ģəkildə 
həvəsləndir. «Sağ ol ki, qapını bağlamağın lazım olduğunu xatırlatdın».  
 Lazım olduqda, təmizlik iĢini bir az təxirə sal, əminlik yarat ki, 
uĢaq öz öhdəliyini vaxtında icra edir.  
 

---

 
159 
DİLİN İNKİŞAFI ÜÇÜN ŞƏRAİTİN YARADILMASI 
 
Fəslin məzmunu 
 AzyaĢlı uĢaqda dilin və savadlılığın inkiĢafı. 
 Sinifdə dilin inkiĢafı üçün Ģəraitin yaradılması. 
 Dilin inkiĢafı və qüsurlu uĢaqlar. 
 Dilin inkiĢafına səbəb olan fəaliyyət növləri. 
 
Azyaşlı uşaqda dilin və savadlılığın inkişafı 
 
Dilin baĢa düĢülməsi və ondan istifadə bizim əksəriyyətimiz üçün 
səciyyəvi  olan  xüsusiyyətdir.  Biz  öz  fikirlərimizi  səfərbər  etmək  və 
ünsiyyətə  girmək  məqsədilə,  o  cümlədən  digərləri  ilə  danıĢmaq  üçün 
dildən istifadə edirik. Dil bizə sosial varlıq olmaq, özümüzü ifadə etmək 
imkanı  verir  və  o,  bizə  ətraf  aləm  barədə  məlumatları  əldə  etməkdə 
yardımçı  olur.  UĢaqlar  dili  mənimsəməkdə  gecikdikdə,  yaxud  müvafiq 
qüsurlara  malik  olduqda,  o,  baĢqa  sözlə  desək,  günbəgün  dəyiĢilən 
dünyada çox böyük bir risqin qarĢısında durmuĢ olur.  
Oxuma  və  yazma  kimi  erkən  vərdiĢlərin  əsasının  qoyulmasında 
dil  çox  mühüm  funksiyalardan  birini  yerinə  yetirir.  Bu  mənada  dilin 
müvafiq  vərdiĢlərinə  yiyələnmə  uĢağın  qulaq  asma  və  oxuma  yolu  ilə 
qəbul etdiyi dilə istinad edir. Ekspressiv dil uĢağın öx Ģəxsi danıĢma və 
yazma  prosesində  istifadə  etdiyi  alətdir.  Hər  bir  uĢağın  dil  vərdiĢlərini 
müĢahidə  etməklə,  biz  uĢağın  iĢlətdiyi  dillə  onu  əhatə  edən  dil 
arasındakı qarĢılıqlı asılılığı anlayırıq.  
Dil müxtəlif formalarda meydana çıxır: Ģifahi nitq (qulaq asma və 
danıĢma), oxuma  və  yazma. Bütün bu hissələr bütöv bir dil sisteminin 
ayrılmaz  hissəsidir.  Qulaq  asma  prosesində  qazanılan  təcrübələr 
danıĢmağa  təkan  verir  (Lerner,  1988).  DanıĢmaq  qabiliyyəti  yalnız 
individual qulaq asma bacarığından asılı deyildir. Həm qulaq asma, həm 
də  danıĢma  arasındakı  daxili  əlaqə  danıĢıq  formasını  alan  bir  amildir. 
Məsələn,  uĢaq  valideynlərinin  danıĢıq  ədasını  gündəlik  eĢitməklə 
danıĢıq nümunələrini əldə etmiĢ olur.  
Qulaq  asma  elə  bir  vərdiĢdir  ki,  xüsusi  təlimat  olmadan  spontan 
Ģəkildə  meydana  çıxır,  bəzi  uĢaqlar  funksional  qulaq asma  vərdiĢlərini 
özləri  mənimsəyə  bilmirlər.  Reseptiv  dilə  sənaların  yaradılması  və 
qarĢılıqlı  münasibətələrə  uyğun  olaraq  məlumatın  təĢkil  edilməsi 
deməkdir. Bundan əlavə olaraq kimsə məlumatı dəyərləndirir və orada 
mövcud  olan  ideyanın  qəbul  edilməsini,  yaxud  imtina  edilməsini 

---