Dərs vəSAİTİ Azərbaycan Respublikası Təhsil

 
163 
UĢağın  düĢüncəsinə  görə  iĢ  elə  bir  xüsusi  keyfiyyətə  malik  deyildir. 
Bununla belə iĢ prosesinin təsvir edilməsi və bunun Ģəxsi müĢahidələrlə 
əlaqələndirilməsi uĢaq üçün maraqlı ola bilər.  
 
Ünsiyyətin əhəmiyyəti 
AĢağıdakı göstəriĢlərdən istifadə edən müəllimlər sinifdə ən yaxĢı 
ünsiyyətçi rolunu oynayacaqdır.  
  Faydalı  dinləyici  olmaq.  Kampleks  proses  olan  qulaq  dinləmə 
dəqiq  məlumatın  toplanılması  üçün  ilkin  vasitədir.  Qulaq  asma 
danıĢanla  əlaqə  yaratmağa  kömək  edir.  yaĢlı  Ģəxs  uĢağın  nə  dediyini, 
baĢa düĢdüyünü nümayiĢ etdirmək istəyəndə, uĢaq ona bir köməkçi kimi 
inanır  və  etibar  edir.  alternativ  Ģəkildə  bu,  uĢağın  müvafiq  qayğı  və 
problemlərinə cavab vermək deməkdir.  
  Fəal  dinləyici  olmaq.  UĢağın  nə  dediyini,  hətta  o,  baĢa 
düĢməkdə çətinlik çəkdikdə belə, anlamağa səmimi Ģəkildə cəhd et. Elə 
bir  mövqe  seçməlisiniz  ki,  guya  uĢağın  səviyyəsindəsiniz,  ona  diqqətlə 
qulaq asırsınız və  müxtəlif jest və hərəkətlərlə fikrinizi ona çatdırmağa 
cəhd  göstərirsiniz  (məsələn,  qaĢların  qaldırılması,  gülümsəmə,  qulağın 
uĢağa tərəf çevrilməsi). DanıĢığa ara verin və uĢağın danıĢmasına Ģərait 
yaradın.  UĢaq  danıĢmağa  baĢlayanda,  onu  baĢını  yırğalamaqla 
həvəsləndir.  
 Aydın şəkildə və anlaşıqlı danış. Üç, yaxud dörd sözdən ibarət 
qısa  cümlələr  iĢlət.  Hərəkətin  və  əĢyaların  mayasını  təsvir  edən  açar 
sözləri  tez-tez  təkrar  et.  UĢağı  maraqlandırmaq  və  cavab  verməyə 
həvəslədirmək  məqsədi  daĢıyan  üz  mfadələrinin  iĢlədilməsi.  UĢağın 
anlam 
dərəcəsi  və  danıĢıq  qabiliyyəti  artdıqca,  cümlələri 
mürəkkəbləĢdirə  bilərsən  və  bu  zaman  sən  əvvəllər  yol  verdiyin 
təkrarları aradan qaldıra bilərsən.  
  Açar  sözlükdən  istifadə  edilməsi.  Açar  sözlər  uĢağın  daim 
iĢlətdiyi  gündəlik  sözlərdir.  UĢağın  söz  baqajının  nədən  ibarət 
olmasından  xəbərdar  ol.  VaxtaĢırı  olaraq  buraya  yeni  sözlərin  əlavə 
edilməsi  qayğısına  qal.  UĢaq  sözləri  yada  salmaqda  çətinlik  çəkdikdə, 
unudulan sözləri yada salmaqla, müvafiq hadisələri təsvir et. 
  Danışığa  fasilə  verilməsi.  Cümlə  düzəldərkən  istrahət  elə  və 
özünü  sərbəst  tut.  DanıĢmaq  üçün  uĢağa  vaxt  ver.  DanıĢığa  davam 
etməzdən əvvəl ürəyində beĢə qədər say.  
  Ordan-burdan  danış.  KeçmiĢə    ekskurs,  yaxud  dərhal  sonra 
gələcək barədə danıĢmaq, uĢağı çaĢdıra bilər. Buna görə də danıĢığı cəld 

---

 
164 
tamamla.  UĢağın  bilavasitə  məĢğul  olduğu  təcrübə  barədə  fikir 
mübadiləsi apar   
 UĢaqların ünsiyyət təĢəbbüsü haqqında məlumata malik olmaq. 
Qeyri-verbal,  yəni  jestlərlə  baĢ  tutan  ünsiyyət  üçün  Ģərait  yarat  –  göz-
qaĢ  iĢarəsi,  əl  ilə  göstərmə,  çiyin  çəkilməsi,  səs  çıxarma,  söz  demə. 
DanıĢıq  ünsiyyətinə  ehtiyac  yüksəkdirsə,  uĢaqlar  ya  özlərini  lazımi 
Ģəkildə  aparmayacaqlar,  ya  da  danıĢmayacaqlar.  Onlara  qarĢı  isti  və 
müsbət,  yəni  rəğbətli  münasibətdə  ol:  hər  bir  uĢağın  ünsiyyət  qurma 
səviyyəsini dəyərləndir.  
  Özünün  danışma  ehtiyacına  sual  vermə  ehtiyacını 
məhdudlaşdır.  UĢağın  ünsiyyət  qurma  təĢəbbüsünə  Ģərait  yaratmaq 
məqsədilə onunla söhbət zamanı tez-tez pauza ver və öz növbəni gözlə. 
Uzun  cümlələri  lazım  gəldikdə  qısa  formaya  sal,  ancaq  heç  bir  halda 
onların  məzmununa  xələl  gəlməsin.  UĢaqların  bəziləri  danıĢanda,  çox 
ifadə  etmək  istəyirlər,  ancaq  uzun  cümləlrin  dazilinə  bu  məzmunu 
müvafiq  Ģəkildə  yerləĢdirə  bilmirlər.  Sual  vermə  prosesinndə  bütün  bu 
faktları nəzərə al: həm sənin özünçün, həm də uĢağa aydın olan məsələ 
barədə  uĢaba  sual  vermə.  Öz  fikirlərini  ifadə  etməkkdə  çətinlik  çəkən 
uĢaq üçün müəllim, sual seçəndə xüsusi taktikaya malik olmalıdır: o, elə 
etməlidir ki, dərhal ünsiyyətə körpü atılsın.  
  Yadda  saxla  ki,  azyaşlı  uşaqlar  üçün  suallara  cavab  vermək 
bəzən çox çətin olur. Bir çox uĢaqlar üçün kim, nə, nəyə göpə, nə vaxt, 
harada və nə zaman tipli suallara cavab vermək xüsusi çətinlik yaradır. 
Məsələ  həll  edəndən,  uĢağın  üzərinə  suallar  yağdırmağı  məhdudlaĢdır. 
Bir-birinin dalınca verilən suallar heç də ünsiyyət mənası daĢımır.  

Sinfindəki  mövcud  ünsiyyət  imkanlarını  nəzərdən  keçir.  Sinif 
yoldaĢları  bir-birlərini  dinləyirlərmi?  UĢaqlar  danıĢmaq  təĢəbbüsündə 
bulunurlarmı?  DanıĢanda  onlar  bir-birlərini  gözləyirmi?  Seçilən 
mövzular  bir  neçə  dəqiqəliyə,  yoxsa  oyunun  baĢlanğıcından  sonuna 
qədərki  müddət  üçün  hesablanır.  Seçilən  mövzular  bir  gündən  ertəsi 
günə,  yoxsa  il  ərzində  nəzərdə  tutulur.  UĢaqlar  sual  verə  bilirlərmi? 
Suallara  cavab  verilirmi?  Cavablar  uĢaqların  xahiĢi  iləmi  verilir? 
UĢaqlar mövzunu dəyiĢmək təklifini irəli sürürlərmi? 
 
Sinfin danışığın anlaşılmasını asanlaşdıran təşkili 
AĢağıda  verilən  variantlar  uĢaqların  nitqi  anlamaq  və  özlərinin 
ünsiyyət  vərdiĢlərini  qurmaq  üzrə  bacarıqlarını  inkiĢaf  etdirmək  iĢində 
müəllimə yardım göstərəcəkdir: 

---

 
165 
  Hərəkətlərin  təsvir  edilməsi.  Müəyyən  tədris  strategiyaları 
müəllimin öyrəncinin hərəkətlərini təsvir etməsindən daha çox dərəcədə 
məĢğul  edir  –  «Mən  səni  hündür  bir  qala  qurarkən  gördüm».  BaĢqa 
sözlə  desək,  bu  halda  hərəkət,  yaxud  əĢyaya  ad  verilir.  Sadəcə  hansı 
hadisənin  baĢ  verməsi  təsvir  edilir.  Əsas  anlayıĢları,  məsələn  Ģərait, 
yaxud hadisənin təsirini təkrar et. UĢağı cümlədə çatıĢmayın sözü yerinə 
qoymağa həvəsləndir. 
 Xəbəri çatdırdıqda, müvafiq sintaksis formanı modelləşdir. Əli 
deyir,  «Bu  körpə  uşaq  yatır».  Vlad  deyir.  «Bəli,  bu  körpə  uşaq  yatır». 
Əli  çoruĢur,  «Harada  Tina?»  Vlad  cavab  verir.  «Tina  haradadır?», 
yaxud  Əli  deyir,  «Yağış  yağır?».  Vlad  cavab  verir,  «Gəlin  Martindən 
soruşaq, yağış yağır?»    
  Verbal  rol  oyununu  və  qeyri-verbal  danıĢığı  həvəsləndirmək. 
UĢağın  dil  vərdiĢlərini  qavrama  prosesində  oyun  zamanı  iĢlədilən 
dialoqlar xüsusi həlledici əhəmiyyətə malikdir. «Körpə gedək yatmağa» 
və  «Ata,  get  körpəni  sakitləşdir»  kimi  cümlələr  təkbaĢına,  yaxud  iki 
uĢaq bir yerdə oynayarkən xüsusi əhəmiyyət daĢıyır. Oyun zamanı uĢaq, 
əvvəlcə monoloq formasında bu funksiyanı yerinə yetirə bilər. BaĢqa bir 
uĢaqla oyun zamanı söhbətin aparılması çox çətin bir vəzifədir, burada 
müəllimin müdaxiləsi hökmən lazımdır, xüsusən o halda ki, sözügedən 
uĢaqda  nitqin,  yaxud  dilin  inkiĢafı  baxımından  geriləmə  müĢahidə 
olunur.  
UĢaqlar  birgə  oyunlarını  inkiĢaf  etdirdikcə,  onların  arasında 
müəyyən  konfliktlər  də  yarana  bilər,  məsələn  onlardan  bəziləri  hansı 
rolu  bölüĢmək  barədə  razılığa  gəlməyə  bilərlər.  UĢaqlar  Ģifahi  danıĢıq 
aparmaq  bacarığına  malikdirlərsə,  müəllim  burada  sadəcə  müĢahidəçi 
rolunu  oynayır  və  onlara  öz  aralarındakı  konflikti  həll  etmək  imkanı 
yaradır. UĢaq söz iĢlətmək üçün heç bir cəhd göstərmirsə, müəllim sual 
verə bilər və mümkün yanaĢma metodunu göstərə bilər.  

Uşağın  aparıcı  rolda  olması  üçün  onun  həvəsləndirilməsi. 
UĢaqla  təkbaĢına  oyun  zamanı  müəllim  uĢağa  imkan  verməlidir  ki, 
oyunu  elə  qursun  ki,  uĢağın  bu  vaxta  kimi  bu  tipli  oyunlarda  yığdığı 
təcrübə  Ģifahi  münasibətin  formalaĢmasına  yardım  göstərsin.  VərdiĢin 
səviyyəsi oyunla bir səviyyədədirsə, uĢağa indicə etdiyi hərəkəti təkrar 
etdir. BaĢqa sözlə desək, müəllim uĢaqda aparıcı rol haqqında təsəvürü 
geniĢləndirmək üçün oyunda passiv iĢtirakçı rolunda çıxıĢ etməlidir.  
  Ətraf  mühitdə  ünsiyyətin  qarşısında  duran  maneələrə  qarşı 
sayıq  ol.  Dinləmə,  yaxud  eĢitmə  fəaliyyəti  zamanı  kənar  səsləri 
məhdudlaĢdırmaq məqsədilə qapı və pəncərələri bağla. Xüsusi ehtiyaca 

---