178
Xüsusiyyətlər
Autizm və sirayət edən inkiĢaf problemlərinin səbəbi məlum
deyildir. Hal-hazırda tədqiqatçılar nevroloji zədə və beyində biokimyəvi
narahatlıqlar adlı sahələrdə tədqiqatlar aparırlar. Bu narahatlıqlar heç də
psixoloji faktorların təsiri ilə yaranmır.
AĢağıda sadalanan xüsusiyətlərin bəzisi və ya hamısı yumĢaq
formadan ciddi formaya qədər eĢidilən narahatlıq problemləri kimi
müĢahidə edilə bilər.
Ünsiyyət problemləri: istifadə etmə, yaxud dilin baĢa düĢülməsi.
Ġnsanlar, əĢya və hadisələrlə əlaqədar çətinliklər.
Oyuncaqlar və digər əĢyalarla davranıĢ qəribəliyi.
Mövcud qayda, yaxud ətraf mühitdə dəyĢiklik baĢ verdikdə,
yaranan çətinliklər.
Təkrarlanan bədən hərəkətləri, yaxud davranıĢ nümunələri.
Autizm və ya sirayətedici inkiĢaf probleminə malik olan uĢaqlar
ən müxtəlif bacarıq və vərdiĢlərə, təfəkkürə və davranıĢa malik olurlar.
Bəzi uĢaqlar danıĢmır; digər uĢaqlar isə məhdud dil qabiliyyətinə malik
olur və onlar tez-tez eyni cümlələri təkrar edirlər. Bunlara nisbətən
inkiĢaf etmiĢ dil qabiliyyətinə malik olan uĢaqlar müəyyən mövzulardan
istifadəyə meylli olurlar. Autizm, yaxud sirayətedici inkiĢaf
problemlərinə malik olan fərdlər səs-küyə dözümsüzlük kimi problemlər
də nümayiĢ etdirə bilərlər.
Lallıq, karlıq-korluq və eşitmə qüsurları
Autizm tərifi
Autizm – uĢağın eĢitmə vasitəsilə hər hansı nitq informasiyasını
qəbul etməkdə ciddi Ģəkildə malik olmasıdır. Karlıq istənilən fərdin
istənilən formalı səsi qəbul etməsinə imkan verən Ģərait kimi nəzərdən
keçirilir.
Karlıq-korluq–eĢitmə və görmə qüsurlarının birləĢməsi və bunun
da nəticəsində ünsiyyət və ciddi təlim problemlərinin meydana
çıxmasıdır.
EĢitmə qüsuru-adından da göründüyü umsm daimi, yaxud
müvəqqəti olaraq yaranan, uĢağın təlim prosesinə mənfi təsir göstərən
eĢitmə qüsurudur. EĢitmə qüsuruna malik olan uĢaq müəyyən audio
vərdiĢlərə, o cümlədən nitqə reaksiya verə bilirlər.
Xüsusiyyətləri
179
Səs, özünün yüksək tonu, yaxud desibel adlanan vahidlərinin
intensivliyi, yaxud onun hers adlanan vahidlə ölçülən tezliyə əsaslanır.
EĢitmə qüsurları bu shələrin hər birində, yaxud hər ikisində meydana
çıxa bilər və qulaqların birində, yaxud hər ikisində meydana çıxa bilər.
EĢitmə qabiliyyətinin itməsi ümumən uĢağın necə eĢitməsi, nitqdəki
səsləri hansı tezliklə tutmasından asılı olaraq, yumĢaq, orta, ciddi, yaxud
dərin ola bilər. Ümumi Ģəkildə götürdükdə, ən azı 71-dən 9- desibelə
qədər səsi eĢidən uĢaqlar təlim məqsədləri baxımından kar hesab
edilirlər.
EĢitmə qabiliyyətinin itməsinin dörd tipi vardır. Xarici, yaxud orta
qulaqda baĢ verən xəstəliklər, yaxud konduktiv səs yollarında baĢ verən
eĢitmə qüsurları. Konduktiv eĢitmə qüsurları eĢitmə tezliyinə mənfi təsir
göstərir və bir o qədər də ciddi qüsurlara səbəb olmur. Konduktiv eĢitmə
qüsuruna malik olan Ģəxs həkim tərəfindən müalicə olunduqdan sonra
müəyyən dərəcədə eĢidə bilir.
Senzor-əsəb eşitmə qüsurları daxili qulağın, yaxud onu təchiz
edən əsəb sinirlərinin senzor eĢitmə Ģəbəkələrinin zədələnməsi
nəticəsində yaranır. Belə eĢitmə qüsurları yumĢaq və dərin olur. Bunlar,
adətən bu və ya digər Ģəxsin müəyyən tezlikli səsləri tuta bilməsinə
mənfi təsir göstərir. Buna görə də səsin tonunu qaldırdıqda, senzor-əsəb
eĢitmə qüsuruna malik olan Ģəxs yayılan səslərin müəyyən qismini tuta
bilir və bəzən bu iĢdə müəyyən uğurlar qazanırlar.
Qarışıq eşitmə qüsurları konduktiv və senzor-əsəb eĢitmə
qüsurunun birləĢməsi deməkdir və onun mahiyyəti belə açıqlanır ki,
xəstəliklə bağlı problem həm zahiri, həm də daxili qulaqda baĢ qaldırır.
Mərkəzi eĢitmə qüsuru əsəblərin pozulması və mərkəzi sinir sistemində
qüsurların yaranması nəticəsində meydana çıxır.
Təlim çətinlikləri
EĢitmə qüsuru, yaxud karlıq uĢağın intellektual bacarığına, yaxud
öyrənmə vərdiĢlərinə mənfi təsir göstərmir. Bununla belə, həm eĢitmə
qüsuruna malik olan, həm də kar olan uĢaqlar ümumən adekvat təhsil
almaq məqsədilə xüsusi formalı təlim proqramını keçməlidirlər.
Bu xidmətlərə aĢağıdakılar daxildir:
Mütəxəssis tərəfindən vaxtaĢırı olaraq nitq, dil və audio
vərdiĢlərin inkiĢaf etdirilməsi, yayılma sistemləri.
Əl kommunikasiya sistemindən istifadə edən bu tələbələr üçün
tərcüməçi xidmətindən istifadə edilməsi.
180
Oxuma və filmlərin anlaĢılmasını asanlaĢdırmaq üçün müvafiq
Ģəraitli sinfin seçilməsi.
EĢitmə qüsuruna malik olan uĢaq üçün danıĢılan mətnin
məzmununu elə qeydə almaq ki, uĢaq söhbətin nədən getdiyini tam
Ģəkildə anlasın.
EĢitmə qüsuruna malik olan tələbə tərəfindən istifadə edilən
mĢarəvi dil kimi alternativ kommunikasiya metodu üzrə sinif
müəlliminin və Ģagirdlərin təlimatlandırılması.
Məsləhət
EĢitmə qüsuruna malik olan uĢaqlar sözlüyü, qrammatikanı, söz
sırasını, ideomatik ifadəni və digər Ģifahi nitq xüsusiyyətlərini öyrənmək
üzrə normal eĢitmə qabiliyyətinə malik olan uĢaqlara nisbətən daha çox
çətinlik qarĢısında dayanacaqlar. Kar, yaxud ciddi eĢitmə qüsuruna
malik olan uĢaqlar üçün görünən kommunikasiya modellərindən,
məsələn iĢarə dilindən, barmaq sayından və s.-dən istifadə etmək
məsləhətdir.
Dörd, yaxud beĢ yaĢına çatan kar uĢaqların əksəriyyəti tam
məktəb günü ərzində məĢğul olur və ünsiyyət və dilin inkiĢafı üzrə
intensiv Ģəkildə iĢləyirlər. Bu uĢaqlarla iĢləyərək, onların qüsurlu eĢitmə
qabiliyyətlərini maksimum Ģəkildə geniĢləndirmək müəllimlər və audio
mütəxəssisləri üçün çox vacibdir.
EĢitmə qüsuruna malik olan fərdlər kommunikasiyanın Ģifahi
vasitələrindən istifadə etməyə üstünlük verirlər.
EĢitmə qüsuruna malik olan fərdlər, o cümlədən karlar onlar üçün
nəzərdə tutulan müxtəlif köməkçi vasitələrə malikdirlər. Bunlardan biri
həmin Ģəxslərə telefon meçajlarını telefon Ģəbəkəsinə yazmağa imkan
verən telefon mətnləridir.
EĢitmə qüsuru olan Ģəxslərə yardımçı olan xüsusi müdaxilə
strategilarına aĢağıdakılar daxildir:
Fərdin spikeri onun fəaliyyətinin, yaxud digər uĢaqların daha
yaxĢı görməsi üçün yaxın yerdə əyləĢdirilməsi.
EĢitmə qüsuruna malik olan tələbə üçün əlveriĢli eĢitmə
məsafəsinin təyin edilməsi.
UĢağın mövcud eĢitmə qabiliyyətindən xüsusi təcrübə yolu ilə
istifadə olunması.
Normal sürətlə və qayda ilə danıĢmaq.
Bu tipli tələbələrin arxalarında oturan uĢaqlarla danıĢmasına
imkan verilməməsi. DanıĢarkən təsadüfi də olsa, ağzınızı qapamayın.
DanıĢarkən dodaqlarınızın hərəkəti görünməlidir. Dodaqların ifadəli
Dostları ilə paylaş: |