Dərs vəSAİTİ Azərbaycan Respublikası Təhsil

 
178 
Xüsusiyyətlər       
Autizm  və  sirayət  edən  inkiĢaf  problemlərinin  səbəbi  məlum 
deyildir. Hal-hazırda tədqiqatçılar nevroloji zədə və beyində biokimyəvi 
narahatlıqlar adlı sahələrdə tədqiqatlar aparırlar. Bu narahatlıqlar heç də 
psixoloji faktorların təsiri ilə yaranmır.  
AĢağıda  sadalanan  xüsusiyətlərin  bəzisi  və  ya  hamısı  yumĢaq 
formadan  ciddi  formaya  qədər  eĢidilən  narahatlıq  problemləri  kimi 
müĢahidə edilə bilər.  
 Ünsiyyət problemləri: istifadə etmə, yaxud dilin baĢa düĢülməsi. 
 Ġnsanlar, əĢya və hadisələrlə əlaqədar çətinliklər. 
 Oyuncaqlar və digər əĢyalarla davranıĢ qəribəliyi. 
  Mövcud  qayda,  yaxud  ətraf  mühitdə  dəyĢiklik  baĢ  verdikdə, 
yaranan çətinliklər. 
 Təkrarlanan bədən hərəkətləri, yaxud davranıĢ nümunələri. 
Autizm  və  ya  sirayətedici  inkiĢaf  probleminə  malik  olan  uĢaqlar 
ən müxtəlif bacarıq və vərdiĢlərə, təfəkkürə və davranıĢa malik olurlar. 
Bəzi uĢaqlar danıĢmır; digər uĢaqlar isə məhdud dil qabiliyyətinə malik 
olur  və  onlar  tez-tez  eyni  cümlələri  təkrar  edirlər.  Bunlara  nisbətən 
inkiĢaf etmiĢ dil qabiliyyətinə malik olan uĢaqlar müəyyən mövzulardan 
istifadəyə  meylli  olurlar.  Autizm,  yaxud  sirayətedici  inkiĢaf 
problemlərinə malik olan fərdlər səs-küyə dözümsüzlük kimi problemlər 
də nümayiĢ etdirə bilərlər.  
 
Lallıq, karlıq-korluq və eşitmə qüsurları 
 
Autizm tərifi 
Autizm  –  uĢağın  eĢitmə  vasitəsilə  hər  hansı  nitq  informasiyasını 
qəbul  etməkdə  ciddi  Ģəkildə  malik  olmasıdır.  Karlıq  istənilən  fərdin 
istənilən formalı səsi qəbul etməsinə imkan verən Ģərait kimi nəzərdən 
keçirilir.  
Karlıq-korluq–eĢitmə və  görmə qüsurlarının birləĢməsi və bunun 
da  nəticəsində  ünsiyyət  və  ciddi  təlim  problemlərinin  meydana 
çıxmasıdır.  
EĢitmə  qüsuru-adından  da  göründüyü  umsm  daimi,  yaxud 
müvəqqəti  olaraq  yaranan,  uĢağın  təlim  prosesinə  mənfi  təsir  göstərən 
eĢitmə  qüsurudur.  EĢitmə  qüsuruna  malik  olan  uĢaq  müəyyən  audio 
vərdiĢlərə, o cümlədən nitqə reaksiya verə bilirlər.  
 
Xüsusiyyətləri  

---

 
179 
Səs,  özünün  yüksək  tonu,  yaxud  desibel  adlanan  vahidlərinin 
intensivliyi,  yaxud  onun  hers  adlanan  vahidlə  ölçülən  tezliyə  əsaslanır. 
EĢitmə  qüsurları  bu  shələrin  hər  birində,  yaxud  hər  ikisində  meydana 
çıxa bilər və qulaqların birində, yaxud hər ikisində meydana çıxa bilər. 
EĢitmə  qabiliyyətinin  itməsi  ümumən  uĢağın  necə  eĢitməsi,  nitqdəki 
səsləri hansı tezliklə tutmasından asılı olaraq, yumĢaq, orta, ciddi, yaxud 
dərin  ola  bilər.  Ümumi  Ģəkildə  götürdükdə,  ən  azı  71-dən  9-  desibelə 
qədər  səsi  eĢidən  uĢaqlar  təlim  məqsədləri  baxımından  kar  hesab 
edilirlər.  
EĢitmə qabiliyyətinin itməsinin dörd tipi vardır. Xarici, yaxud orta 
qulaqda baĢ verən xəstəliklər, yaxud konduktiv səs yollarında baĢ verən 
eĢitmə qüsurları. Konduktiv eĢitmə qüsurları eĢitmə tezliyinə mənfi təsir 
göstərir və bir o qədər də ciddi qüsurlara səbəb olmur. Konduktiv eĢitmə 
qüsuruna  malik  olan  Ģəxs  həkim  tərəfindən  müalicə  olunduqdan  sonra 
müəyyən dərəcədə eĢidə bilir.  
Senzor-əsəb  eşitmə  qüsurları  daxili  qulağın,  yaxud  onu  təchiz 
edən  əsəb  sinirlərinin  senzor  eĢitmə  Ģəbəkələrinin  zədələnməsi 
nəticəsində yaranır. Belə eĢitmə qüsurları yumĢaq və dərin olur. Bunlar, 
adətən  bu  və  ya  digər  Ģəxsin  müəyyən  tezlikli  səsləri  tuta  bilməsinə 
mənfi təsir göstərir. Buna görə də səsin tonunu qaldırdıqda, senzor-əsəb 
eĢitmə qüsuruna malik olan Ģəxs yayılan səslərin müəyyən qismini tuta 
bilir və bəzən bu iĢdə müəyyən uğurlar qazanırlar.  
Qarışıq  eşitmə  qüsurları  konduktiv  və  senzor-əsəb  eĢitmə 
qüsurunun  birləĢməsi  deməkdir  və  onun  mahiyyəti  belə  açıqlanır  ki, 
xəstəliklə bağlı problem həm zahiri, həm də daxili qulaqda baĢ qaldırır. 
Mərkəzi eĢitmə qüsuru əsəblərin pozulması və mərkəzi sinir sistemində 
qüsurların yaranması nəticəsində meydana çıxır.  
 
Təlim çətinlikləri  
EĢitmə qüsuru, yaxud karlıq uĢağın intellektual bacarığına, yaxud 
öyrənmə  vərdiĢlərinə  mənfi  təsir  göstərmir.  Bununla  belə,  həm  eĢitmə 
qüsuruna  malik  olan,  həm  də  kar  olan  uĢaqlar  ümumən  adekvat  təhsil 
almaq məqsədilə xüsusi formalı təlim proqramını keçməlidirlər.   
Bu xidmətlərə aĢağıdakılar daxildir:  
  Mütəxəssis  tərəfindən  vaxtaĢırı  olaraq  nitq,  dil  və  audio 
vərdiĢlərin inkiĢaf etdirilməsi, yayılma sistemləri. 
 Əl kommunikasiya sistemindən istifadə edən bu tələbələr üçün 
tərcüməçi xidmətindən istifadə edilməsi. 

---

 
180 
 Oxuma  və filmlərin anlaĢılmasını asanlaĢdırmaq üçün müvafiq 
Ģəraitli sinfin seçilməsi. 
  EĢitmə  qüsuruna  malik  olan  uĢaq  üçün  danıĢılan  mətnin 
məzmununu  elə  qeydə  almaq  ki,  uĢaq  söhbətin  nədən  getdiyini  tam 
Ģəkildə anlasın. 
  EĢitmə  qüsuruna  malik  olan  tələbə  tərəfindən  istifadə  edilən 
mĢarəvi  dil  kimi  alternativ  kommunikasiya  metodu  üzrə  sinif 
müəlliminin və Ģagirdlərin təlimatlandırılması. 
 Məsləhət 
EĢitmə  qüsuruna  malik  olan  uĢaqlar  sözlüyü,  qrammatikanı,  söz 
sırasını, ideomatik ifadəni və digər Ģifahi nitq xüsusiyyətlərini öyrənmək 
üzrə normal eĢitmə qabiliyyətinə malik olan uĢaqlara nisbətən daha çox 
çətinlik  qarĢısında  dayanacaqlar.  Kar,  yaxud  ciddi  eĢitmə  qüsuruna 
malik  olan  uĢaqlar  üçün  görünən  kommunikasiya  modellərindən, 
məsələn  iĢarə  dilindən,  barmaq  sayından  və  s.-dən  istifadə  etmək 
məsləhətdir.  
Dörd,  yaxud  beĢ  yaĢına  çatan  kar  uĢaqların  əksəriyyəti  tam 
məktəb  günü  ərzində  məĢğul  olur  və  ünsiyyət  və  dilin  inkiĢafı  üzrə 
intensiv Ģəkildə iĢləyirlər. Bu uĢaqlarla iĢləyərək, onların qüsurlu eĢitmə 
qabiliyyətlərini maksimum Ģəkildə geniĢləndirmək müəllimlər və audio 
mütəxəssisləri üçün çox vacibdir.  
EĢitmə  qüsuruna  malik  olan  fərdlər  kommunikasiyanın  Ģifahi 
vasitələrindən istifadə etməyə üstünlük verirlər.  
EĢitmə qüsuruna malik olan fərdlər, o cümlədən karlar onlar üçün 
nəzərdə tutulan müxtəlif köməkçi vasitələrə malikdirlər. Bunlardan biri 
həmin  Ģəxslərə  telefon  meçajlarını  telefon  Ģəbəkəsinə  yazmağa  imkan 
verən telefon mətnləridir.  
EĢitmə  qüsuru  olan  Ģəxslərə  yardımçı  olan  xüsusi  müdaxilə 
strategilarına aĢağıdakılar daxildir: 
  Fərdin  spikeri  onun  fəaliyyətinin,  yaxud  digər  uĢaqların  daha 
yaxĢı görməsi üçün yaxın yerdə əyləĢdirilməsi. 
  EĢitmə  qüsuruna  malik  olan  tələbə  üçün  əlveriĢli  eĢitmə 
məsafəsinin təyin edilməsi. 
  UĢağın  mövcud  eĢitmə  qabiliyyətindən  xüsusi  təcrübə  yolu  ilə 
istifadə olunması. 
 Normal sürətlə və qayda ilə danıĢmaq. 
  Bu  tipli  tələbələrin  arxalarında  oturan  uĢaqlarla  danıĢmasına 
imkan  verilməməsi.  DanıĢarkən  təsadüfi  də  olsa,  ağzınızı  qapamayın. 
DanıĢarkən  dodaqlarınızın  hərəkəti  görünməlidir.  Dodaqların  ifadəli 

---