29
xılan parçanın natura və ya pul ifadəsində miqdarı ilə xa-
rakterizə olunur.
Köməkçi sexlər üzrə məhsul istehsalının həcmi, ha-
belə onların fəaliyyəti xarakterindən asılı olaraq, hesabla-
nır. Məsələn, istehsalın həcmi alət qayıran sexlərdə alət
komplektlərinin, yaxud növlərinin miqdarı ilə və onların
təmir mürəkkəbliyi ilə hesablanır.
Müəssisənin sexlərdə istehsalın plan və faktiki həcmi
natura və pul göstəricilərdən başqa, qiymət göstəriciləri ilə
də müəyyən olunur. Son hazır məhsul buraxan sexlərdə
məhsulun həcmi müəssisə topdansatış qiymətləri üzrə də
müəyyən edilə bilər. Bir sıra sexlər (hazırlıq və köməkçi
sexləri) üçün uçot qiymətləri adlanan qiymətlər tətbiq edi-
lir; bu qiymətlər təsərrüfat hesabına keçirilmiş bu və ya di-
gər sexin işini pulla ölçmək üçün müəssisənin özü tərəfin-
dən müəyyən edilir.
Müəssisələrdə ümumiləşdirilmiş pul göstəricisindən
başqa istehsal həcminin müəyyən etmək üçün, bir çox
hallarda, daha bir cəmləşdirici göstərici tətbiq edilir; bu
göstərici məmulatların və işin norma-saat hesabı ilə əmək
tutumluğunu ifadə edir. Düzgün müəyyən edilmiş norma-
lar şəraitində istehsal həcminin norma-saatlar üzrə hesab-
lanması, sexlərin buraxdığı bütün məmulata sərf olunan
əməyi daha düzgün təyin etməyə imkan verir.
Sənayenin bir sıra sahələrində (qara və əlvan metal-
lurgiya, kimya sənaye və digər
sənaye sahələri müəssisələ-
rinin tökmə sexləri) məhsul buraxılışının həcmi ilə birlik-
də avadanlıqdan istifadə edilməsinə dair göstəricilər də
tətbiq edilir, bu göstəricilər plan tapşırıqlarında və sexlərin
işini uçota aldıqda natura və pul ifadəsində hesablanır.
31
başqa (maddi vəsait sərfi, fəhlələrin əmək haqqı və sex
xərcləri) iri sexlərdə bütün məhsulun maya dəyəri, məmu-
lat vahidinin maya dəyəri yaxud işlərin norma-saat hesabı
ilə miqdarı kimi müəssisənin işinin keyfiyyətini göstərən
ümumiləşdirilmiş göstəricilər də tətbiq edilir.
İstehsal sexlərin fəaliyyətin tənzimlənməsi qaydası
kimi də istehsal sahələrində daha məhdud dairədə göstəri-
cilər müəyyənləşdirilməsi ilə xarakterizə olunur.
Təcrübədə, təsərrüfat hesabına keçirilən istehsal sa-
hələri fəaliyyətinin plan və uçot göstəriciləri aşağıdakılar-
dan ibarət olur: həm natura və həm də pul ifadəsində məh-
sul istehsalı; material, yanacaq, alət məsrəfləri; fəhlələrin
sayı; bir fəhləyə düşən orta illik və orta aylıq istehsal; fəh-
lələrin əmək haqqı fondu və fəhlənin orta hesabla qazandı-
ğı əmək haqqı. Bundan əlavə ustanın mükafat fondu da
ayrılır.
Bütün bu növdə plan və faktiki göstəricilərin əsasında
sexlər və istehsal sahələri tərəfindən tətbiqi buraxılan məh-
sulun daha da səmərəsinin yüksəldilməsinə imkan yaradır.
2.3. İstehsalat briqadaları və onların təsnifatı
İstehsalat briqadası – işin nəticələrinə görə ümumi
maraq və məsuliyyət əsasında
birgə əməklə məşğul olmaq,
istehsal tapşırıqlarını (sifarişləri, müqavilələri) yerinə ye-
tirmək üçün işçiləri birləşdirir. İstehsalat briqadası müəssi-
sə, sex və ya başqa struktur bölmələri rəhbərlərinin əmrinə
(sərəncamına) əsasən yaradılır. İstehsalat briqadalarının
sayı və tərkibi istehsal prosesinin məzmun və mürəkkəbli-
yinə, işin (xidmətin) əmək tutumuna, əməyin və istehsalın
elmi təşkili tələblərinə, tətbiq olunan texniki və təşkilati
vasitələrə əsaslanmaqla müəyyənləşdirilir. İstehsalat bri-