Dərs vəsaiti Bakı Biznes Universitetinin 20 illik yubileyinə bir töhfədir

 
 
162 
özündə əks etdirir. İstehsal əsas fondların təzələnmə əmsalı 
təkcə  onların  istismara  verilməsi  səviyyəsini  deyil,  həmçi-
nin  onların  istehsalatdan  çıxarılmasından  asılıdır.  İstehsal 
əsas fondların istehsalatdan çıxma əmsalı – müəyyən dövr 
ərzində istehsalatdan çıxarılmış istehsal əsas fondların  də-
yərinin, həmin dövrün əvvəlinə olan istehsal əsas fondların 
ümumi dəyərinə nisbəti kimi təyin edilir. 
 Artma əmsalı  –  istehsalın fondla silahlanma dərəcə-
sini  xarakterizə  edir  və  istehsal  əsas  fondların  plan  ilinin 
sonuna  olan  qalıq  dəyərini,  həmin  ilin  əvvəlindəki  qalıq 
dəyərinə bölməklə müəyyən edilir. 
Köhnəlmə əmsalı – hər hansı bir tarixə, məsələn, fev-
ralın 1-nə  istehsal əsas fondların köhnəlmə dərəcəsini nə-
zərə alan kəmiyyətini onların ilk dəyərinə nisbəti kimi tə-
yin edilir. Bu əmsal həm istehsal əsas fondların bütün növ-
ləri  üzrə, həm də onun ayrı – ayrı ünsürləri üzrə hesabla-
nır. Onu da qeyd edək ki, istehsal əsas fondların köhnəlmə 
əmsalını  hesablayarkən  onların  yararlılıq  əmsalını  da 
müəyyənləşdirmək lazımdır. 
Yararlılıq əmsalı – istehsal əsas fondların köhnəlmiş 
hissəsinin  dəyərinin  (qalıq  dəyərinin)  onların  ilk  dəyərinə 
olan nisbəti kimi müəyyən edilir. Deməli, köhnəlmə əmsa-
lı  istehsal  əsas  fondların  köhnəlmiş,  yararlılıq  əmsalı  isə 
köhnəlməmiş hissəsinin (işə yararlı olan hissəsinin) xüsusi 
çəkisini xarakterizə edir. Lakin həm köhnəlmə və həm də 
yararlılıq  əmsalı istehsal əsas fondların təkrar istehsalı ba-
rədə heç bir məlumat vermir. 
Avadanlıqdan  istifadə  əmsalı  –  istehsal  əsas  fondla-
rın aktiv hissəsindən məhsuldar istifadə dərəcəsini xarak-
terizə edir. Vaxta, gücə, istehsal olunan məhsulun həcminə 
və ya yerinə yetirilən işə görə hesablanır. Vaxta görə ava-

---

 
 
163 
danlığın faktiki iş vaxtı fondunu faydalı iş vaxtı  fonduna 
bölmək lazımdır. 
İstehsal güclərindən istifadəni qiymətləndirmək üçün 
istifadə edilən göstəriciləri  şərti olaraq iki qrupa: ümumi 
və  xüsusi  göstəricilərə  ayırmaq  olar.  Birinci  qrup  göstəri-
cilər,  istehsal  gücündən  bütövlüklə  müəssisə  və  onun 
bölmələri üzrə  istifadə  dərəcəsini, ikinci qrup göstəricilər 
isə – avadanlıq və qurğuların ayrı – ayrı növlərindən (mə-
sələn,  turboburdan,  elektroburdan,  mancanaq  dəzgahın-
dan,  dərinlik  nasoslarından  və  s.)  istifadə  səviyyəsini  sə-
ciyyələndirir. 
Ümumi göstəricilərə aiddir: 
a)
 
istehsal gücündən faktiki istifadə əmsalı –  müəy-
yən müddət ərzində istehsal edilən  məhsulun istehsal gü-
cünə olan nisbətinə bərabərdir; 
b)
 
layihə istehsal gücündən istifadə əmsalı – müəssi-
sənin təsdiq olunmuş layihə gücündən istifadə səviyyəsini 
xarakterizə edir. Bu əmsalı hesablamaq üçün müəssisənin  
müəyyən  dövr  ərzindəki  faktiki  istehsal  gücünün  kəmiy-
yətini  onun  layihə  istehsal  gücünün  kəmiyyətinə  bölmək 
lazımdır; 
c)
 
müəssisənin istehsal meydançasından istifadə əm-
salı  –  iki amildən: avadanlığın  yerləşdirilməsindən və hə-
min avadanlığın məhsuldarlığından asılıdır. Buna görə də 
həmin göstəricini hesablamaq üçün ilk növbədə avadanlı-
ğın  daha  məqsədəuyğun    surətdə  yerləşdirilməsinə  çalış-
maq  lazımdır  ki,  istehsal  sahəsinin  bir  kvadrat  metrindən 
daha səmərəli istifadə  etmək  mümkün olsun.  Özü – özlü-
yündə aydındır ki, bu tədbir heç də əmək şəraitinin pisləş-
məsi, yaxud təhlükəsizlik texnikası tədbirlərinin pozulma-
sı hesabına  həyata  keçirilməməlidir. İkincisi, hər avadan-
lıq  vahidi  üzrə  məhsuldarlığın  yüksəldilməsinə,  müəyyən 

---

 
 
164 
vaxt ərzində həmin avadanlıqda  məhsulun buraxılışını ar-
tırmağa çalışmaq lazımdır. 
İstehsal  gücündən  istifadə  edilməsi  üzrə  xüsusi  gös-
təricilər avadanlıqların  ayrı-ayrı növlərindən istifadə əm-
salıdır.  Bir  çox  avadanlıq  növlərinin  məhsuldarlığı  vaxt 
vahidi ərzində onların vasitəsilə istehsal olunan məhsulun 
miqdarı ilə müəyyən oluna bilər. 
 
6.5. Əsas fondlardan və istehsal gücündən istifadənin 
yaxşılaşdırılması yolları 
 
İstehsal  əsas  fondlardan  və  istehsal  gücündən  istifa-
dənin yaxşılaşdırılmasının iqtisadi əhəmiyyəti olduqca bö-
yükdür.  Əsas  istehsal  fondlarından  və  istehsal  gücündən  
səmərəli  istifadə  olunduqda  məhsul  buraxılışı  artır  və  be-
ləliklə,  məhsul  vahidi  istehsalına  sərf  edilən  maddiləşmiş 
əməyin miqdarı əsasən amortizasiya məbləği azalır. İsteh-
sal əsas fondlarına hesablanan amortizasiya ayırmaları is-
tehsal əsas fondlarının ömür müddətinə görə hesablanır. 
İstehsal əsas fondların həcminin artırılması və isteh-
sal  gücünün  müntəzəm  sürətdə  genişləndirilməsi  ən  mü-
hüm xalq təsərrüfatı məsələlərindəndir. Bu tədbir istehsa-
lın  arası  kəsilmədən  artırılması  imkanlarını  genişləndirir. 
İstehsal gücünün genişləndirilməsi bir qayda olaraq, isteh-
sal  aparatının  texniki  səviyyəsinin  yüksəldilməsi,  əmək 
məhsuldarlığının  artırılması,  məhsulun  maya  dəyərinin 
aşağı salınması ilə bilavasitə əlaqədardır. İstehsal gücünün 
genişləndirilməsi  ilə  yanaşı,  mövcud  gücdən  və  istehsal 
əsas  fondlarından  istifadənin  yaxşılaşdırılması  da  böyük 
xalq  təsərrüfatı  əhəmiyyətinə  malikdir.  İstehsal  gücündən 
istifadənin  yaxşılaşdırılmasının    bilavasitə  nəticəsi,  isteh-
sal əsas fondların əvvəlki həcmi ilə daha çox məhsul isteh-
sal  edilməsindən,  investisiya  qoyuluşuna  olan  tələbatın 

---