Dərs vəsaiti «İqtisadi nozəriyyə» ‘ənninin «Mikroiqlisad»
istehsalın həcmi və qiyməti
Yüklə 2,26 Mb. Pdf görüntüsü
|
| istehsalın həcmi və qiyməti
kombinasiyasından islifadö etdiyindən bura yeni firmalar daxil ola bilmir. Firmaların son gəlirləri qiymətə bərabər gəlmir. Çünki onlar öz məhsullarını çox satmaqdan ötrü qiymətləri aşağı salmalıdırlar. Ona görə də onun son gəliri, tələb əyrisindən aşağıdır. Firmanın tarazlıq nöqtəsi (E), MC və MR kəsişməsi ilə müəyyən olunur. Başqa cür desək, MC=MR-ə bərabər olması mənfəətin maksimumlaşdırılmasmı şərtləndirir. Bunu qrafik təsvir vasitəsilə də görmək olar (şəkil 4). Qrafik təsvirdən görünür ki, qısa müddət ərzində tələb əyrisində kapital resursundan (K) istifadə etməklə P E =Q E tarazlıq əldə olunsa da, lakin təkliflə bağlı (AC) orta xərclərin çəkilməsi son gəlirlə (MR) bağlı olub, həm işçi qüvvəsindən (L) son həddə qədər istifadə olunmasında (M), həm də son istehsal xərclərinin (MC) çəkilməsi ilə bağlı tarazlıq (E) əldə olunub. Son istehsal xərclərinin son gəlirlərə bərabər olması, yəni MC=MR-lə uzlaşması firma, qiymət tarazlığını əldə etməklə, orta dəyişilən xərcləri təmin etmiş olur. 168 Şəldl4 Uzun müddət ərzində inhisarlı rəqabət bir sıra cəhətlərlə özünü əks etdirir: • heç bir əngəllərin olmadığından mövcud iqtisadi mənfəət naminə sahəyə yeni rəqabət apara biləcək firmalar daxil olur; • yeni firmanın daxil olması ilə əvvəlki firmaların məhsullarına olan tələb əyrisi sola meyil edir; • son gəlir əyrisində də enmə meyli baş verir; • tələb əyrisi ilə orta xərclər əyrisinin kəsişmə nöqtəsi ilə iqtisadi mənfəətin dayanması baş verir və sahəyə yeni kapital və firmaların axını dayanır; • sahənin bütün firmaları, orta xərclər səviyyəsində müəyyən edilən tarazlı qiymət nəticəsində yalnız normal mənfəət əldə olunur. Bunu qrafik təsvirdə görmək olar. Qeyd olunan E nöqtəsi firmanın inhisarlı rəqabət şəklində uzunmüddətli tarazlığını əks etdirir. Burada diqqəti cəlb eləyən cəhət ondan ibarətdir ki, tarazlıq nöqtəsi, uzunmüddətli orta xərcin aşağı kəmiyyəti ilə uyğun gəlmir. Bu da tələb əyrisinin təkmil rəqa- 169 bətdə olduğu kimi üfüqi xotdo olmaması ilə əlaqədardır. Ona görə də qiymət uzunmüddətli orta xərcin minimum səviyyəsinə bərabər gəlmir. Bu baxımından inhisarlı rəqabət şəraitində istehsalın səmərəliliyi əldə olunmur. Şəkü5 İnhisarlı rəqabətin mövcud olması cəmiyyətdə külli miqdar xərclərin çəkilməsinə, reklam, informasiya və s. olduqca iri məbləğli məsrəflərin çəkilməsinə səbəb olur. Ona görə də çox hallarda inhisarlı rəqabətin çatışmayan cəhəti kimi: • məhdud resursların eynitipli məhsulların hazırlanmasına faydasız sərf olunması; • məhsulların fərqləndirici xüsusiyyətləri və reklam, istehlakçıların zövqünə üstünlük verilməsinə və davranışlarının dəyişilməsinə səbəb olması; • reklamla verilən məlumatların minimal, tam olmaması, bəzi hallarda səhv olması; • reklam xərclərinin həddindən artıq yüksək olması qeyd olunur. 70 Bununla yanaşı çatışmayan cəhot kimi qeyd olunan məhsulların fərqləndirici xüsusiyyəti və reklamı həm də bir sıra müsbət xüsusiyyətlərə və üstünlüklərə malikdir; • məhsulların fərqləndirici xüsusiyyətlərinin çoxluğu şəraitində istehlakçıların tələbatlarının tam ödənilməsi baş verir; • məhsulun təkmilləşməsi və keyfiyyətinin yüksəlməsi prosesi gedir; • reklam, istehlakçını məhsulun keyfiyyəti, qiyməti, istifadə olunması üsulu barədə məlumatlandırır; • fərqləndirmə və reklam rəqabəti stimullaşdırır və bütövlükdə bazar sistemini inkişaf etdirir. İnhisaıiı rəqabətlə bağlı qeyd olunan mənfi və müsbət cəhətlərdən asılı olmayaraq qeyd etməliyik ki, o bazar münasibətlərinin ən geniş yayılmış formasıdır. Belə olmasaydı iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrində eynitipli məhsul istehsalında və xidmətin göstərilməsində külli miqdar firmalar olmazdı. Qeyri-təkmil rəqabətin qeyd olunan formalarından biri oli- qopoliyadır. Oliqopoliya birmənalı şəkildə «az satıcılar» ifadəsini əks etdirir. Bu termini elmi dövriyyəyə ilk dəfə ingilis iqtisadçısı E.Çemberlin gətirmişdir. Oliqopoliya özündə həm də qeyri-təkmil rəqabətin forması olan duopoliyanı da əks etdirir. Bu baxımdan «az satıcılar» sırasında 2. 6 və ya 14 firma ola bilər. Bu saylarm müəyyən edilməsində mühüm prinsipial moment kimi ayrı-ayrı firmanın bazar qiymətinə təsir göstərə bilməsi nəzərə alınmalıdır. Oliqopoliya əsasən özünü iri və inkişaf etmiş ölkələrin iqtisadiyyatında, əsasən emal sənayesində, nəqliyyat və rabitə sektorunda əks etdirir. Lakin məişət texnikasında da oliqopoliya müşahidə olunur. Məsələn, marketlərin külli miqdar müxtəlif modeli soyuducularla, televizor, ətçəkən, tozsoran, audio-video cihazlarla və s. dolu olmasına baxmayaraq, görürük ki, onların istehsalçısı az miqdar firmalardır. Oliqopoliyanı xarakterizə edən cəhətlərə gəldikdə onlar müxtəlifdir: 171 • sahədə bir qayda olaraq bir neçə iri firma fəaliyyət göstərir. Adətən 2-dən 5-ə qədər; • bu firmaların istehsalı o qədər güclüdür ki, o sahənin təklifinə təsir göstərir; • bazar hakimiyyətinə malik olub, bazar qiymətinə təsir göstərir; • oliqopoliyanın məhsulu eynicinsli və fərqli ola bilər; • müxtəlif əngəllərlə sahəyə daxil olmaq olduqca məhduddur; • oliqopoliyanın məhsuluna olan tələb əyrisi inhisar şə- raitindəki tələb əyrisilə eynilik təşkil edir. Eyni sahədə fəaliyyət göstərən azsaylı firmaların hər birinin davranışı digəri üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Çünki sahə daxilində bu firmalar bir-biri ilə rəqabətdədirlər. Ona görə də bazarda hər firma davranışında təkcə öz məqsədindən asılı olaraq fəaliyyət göstərmir, eyni zamanda rəqib firmanın proqnoz nəticələrini də nəzərə alır. Bazarda istehsal fəaliyyətinə görə oliqopoliya duopoliya adlanır. Bir neçə təmərküzləşmiş alıcıların rəqabəti nəticəsində qiymətlərə təsir göstərə bilənlər isə oliqopsoniya adlanır. Ümumiyyətlə oliqopoliyanın davranışı Yüklə 2,26 Mb. Dostları ilə paylaş:
|