Dərs vəSAİTİ Sumqayıt Dövlət Universitetinin

             
     Ekoloji təhlükəsizlik 
 
50 
Atmosfer  havası  üçün  YVHK-nin  uyğun  qiymətləri  təyin 
edilmişdir.  İstehsalat  yerlərinin  havasındakı  zərərli  maddələrin 
konsentrasiyası  YVHK
p.z.
-ni,  istehsal  sahələrinin  ventilyasiyası 
üçün  olan  havada  0,3  YVHK
p.z.
-ni,  yaşayış  məntəqələrinin 
atmosferi  üçün  YVHK
m.p.
-ni,  istirahət  və  kurort  zonalarında  0,8 
YVHK
m.p.
-ni aşmamalıdır. 
YVHK  normaları  yeni  maşın  və  mexanizmlərin,  texnoloji 
xəttlərin, 
sənaye 
qurğularının 
və 
müəssisələrinin 
layihələndirilməsi  və ekspertizası üçün  ilkin  baza  rolunu oynayır, 
həmçinin  ventilyasiya,  qaz  tozuducuların  və  kondisioner 
sistemlərinin, 
nəzarətedici 
cihazların 
və 
siqnalizasiya 
sistemlərinin hesablanmasında sitifadə edilir. 
Tullantıların atmosfer havasına atılmasına nəzarət edən əsas 
təşkilatlar 
– 
sanitar 
epidemioloji 
stansiyalar 
(SES); 
hidrometeorologiya və ətraf  mühitin  monitorinqi  xidmətinin ərazi 
idarələri:  qaztənzimləyici  və  tozuducu  qurğuların  işinə  nəzarət 
edən dövlət inspeksiyasıdır. 
Atmosferin çirklənməsinin qarşısının alınması məqsədilə hər 
bir  mənbədən  (boru,  şaxta  və  s.)  çıxan  zərərli  maddələrin 
tullantıları  üçün  normativlər  qəbul  olunmuşdur.  Dövlət  standartı 
atmosferə  buraxıla  bilən  zərərli  maddələrin  yol  verilən  həddləri 
müəyyən  edilmişdir:  MYVH  (Maddələrin  yol  verilən  həddi)  – 
zaman  vahidində  atılan  zərərli  maddələrin  miqdarıdır  ki,  (q/san) 
bu  digər  çirklənmə  mənbələri  ilə  birlikdə  qatışıqların  yerüstü 
konsentrasiyasını  yaratmır.  Bu  miqdar  YVHK-ni  aşmır.  Hər  bir 
müəssisə üçün  məcburi olan konkret çirklənmə  mənbəyinin elmi-
texniki normatividir. 
Əgər  yaşayış  məntəqələrinin  havasında  konsentrasiya 
YVHK-ni  aşırsa,  MYVH  isə  obyektiv  səbəblər  üzündən  alına 
bilinmirsə,  onda  faktiki  tullantı  müvəqqəti  razılaşdırılmış  tullantı 
(MRK) adlanır. 
Zərərli  maddələrin  normativ  tullantıları  hər  bir  çirklənmə 
mənbəyi  üçün  q/san  və  ümumilikdə  bütün  müəssisə  üçün  ton/il 
təyin  edilir.  YVHK  və  ya  MRK-nin  təyin  edilməsində  fon 
konsentrasiyaları  nəzərə  alınmalıdır.  Bu  qiymətlər  müəssisə  üçün 
hidrometeorologiya  və  ətraf  mühitin  monitorinqi  xidmətinin 

---

                                                   
T.D.Ağayev,Ş.Ə.Əhmədov,T.A. Xəlilov 
 
51 
regional  təşkilatları  tərəfindən  müəyyən  edilir.  Əhalisi  250  min 
adamdan 
az 
olan 
şəhərlər 
üçün 
toksikantların 
fon 
konsentrasiyasının aşağıdakı normaları qəbul edilmişdir: 
SO
2
 – 0,1 mq/m
3
;    CO – 1,5 mq/m
3
; 
NO
2
 – 0,03 mq/m
3
;    toz – 0,2 mq/m
3
. 
YVHK-nin 
hesablanma 
metodikası 
çirkləndiricilərin 
(MYVH
m.p.
)  fərdi  xüsusiyyətlərini  nəzərə  alan  modelin  tətbiqinə 
əsaslanmışdır:  C
F
  –  fon  konsentrasiyasını;  çirklənmə  mənbəyinin 
həndəsi  ölçülərini  (h  –  hündürlük,    D  –  mənbənin  diametri,  m); 
mənbədən    qaz  axınının  çıxma  şərtlərini  (T  –  buraxılan  qarışığın 
və  ətraf  havanın  temperatur  fərqi,  V  –  mənbənin  ağzından  çıxan 
qarışığın orta sürətidir,  m/san); W,  f  – atmosfer  havasında zərərli 
maddənin şaquli və üfüqi səpələnmə şərtini; A – nisbi aqressivlik 
göstəricisi;  F  –  havada  zərərli  maddələrin  çökmə  sürətini  nəzərə 
alan əmsal; n - ərazinin relyefini nəzərə alan əmsaldır. 
 
2.3. Atmosferin qazabənzər çirkləndiricilərdən 
təmizlənməsinin fiziki-kimyəvi metodları. 
 
Hava  hövzəsinin  çirkləndirici  maddələrdən  mühafizəsinin 
əsas  istiqaməti  yeni  tullantısız  qapalı  dövrlü  istehsala  və 
xammalın kompleks istifadəsinə əsaslanır. 
Bir  çox  fəaliyyət  göstərən  müəssisələr  açıq  dövrlü 
istehsalatdan  istifadə  edirlər.  Bu  halda  çıxan  qazlar  atmosferə 
atılmazdan  əvvəl  skrubber,  filtrlər  və  s.  tərəfindən  təmizlənməyə 
məruz qalırlar. Bu  bahalı texnologiyadır və  yalnız nadir  hallarda, 
çıxan qazlardan toplanan maddələrin dəyəri təmizləyici qurğuların 
tikintisinə və istismarına çəkilən xərcləri ödəyə bilər. 
Qazların  təmizlənməsində  ən  geniş  yayılmış  adsorbsiya, 
absorbsiya və katalitik metodlardır. 
Sənaye  qazlarının  sanitar  təmizlənməsinə  CO
2
,  CO,  azot 
oksidlərindən, SO
2
, qarışıq hissəciklərdən təmizlənməsi daxildir. 
  Qazların CO
2
-dən təmizlənmsəi. 
a
  )  Su  ilə  absorbsiya.  Sadə  və  ucuzdur,  lakin  effektliyi 
olduqca aşağıdır, çünki suyun maksimal udma qabiliyyəti 100 kq su 
üçün cəmi 8 kq CO
2
 –dir. 

---

             
     Ekoloji təhlükəsizlik 
 
52 
b
  )Etalon–amin məhsulları vasitəsilə udulma reaksiyaları: 
 
.
)
(
2
3
2
3
2
2
2
CO
NH
R
O
H
CO
NH
R





        (2.9) 
 
Adətən uducu kimi monoetanolamin istifadə edilir. 
c
 )  –35C-də  soyuq  metanol  CH
3
OH  CO
2
-nin  yaxşı 
uducusudur. 
ç
 )  CaA  tipli  seolitlərlə  təmizləmə.  CO
2
-nin  təbii  qazdan 
çıxarılması  və  nəfəs  alma  məhsullarının  (rütubət  və  CO
2
)  rədd 
edilməsi üçün təcrid olunmuş müasir sistemlərdə (kosmik gəmilər, 
sualtı  gəmilər  və  s.)  molekulyar  CaO  tipli  ələklərdən  istifadə 
edilir. 
 
Qazların CO-dan təmizlənməsi. 
a
 )  Pt/Pd  (platin-palladium)  katalizatorunda  yanmanın  sona 
çatdırılması  
                          
2
2
2
2
CO
O
CO


                             (2.10) 
 
b
 ) Konversiya (absorbsiya metodu): 
 
                    
.
2
2
2
H
CO
O
H
CO



                  (2.11) 
 
 
Azot oksidlərindən qazların təmizlənməsi. 
Kimya  sənayesində  azot  oksidlərindən  təmizlənmənin  80% 
və  daha  çoxu  əsasən  katalizatorlardakı  çevirmələr  nəticəsində 
yerinə yetirilir. 
a
 )  oksidləşmə  metodları  azot  oksidlərinin  oksidləşmə 
reaksiyasına və sonradan su ilə udulması və HNO
3
 əmələ gəlməsi 
ilə əlaqədardır: 
maye fazada ozonla aşağıdakı reaksiya üzrə oksidləşmə 
 
                  
;
2
2
3
2
3
HNO
O
H
O
NO



                  (2.12) 
 
yüksək temperaturda oksigenlə oksidləşmə: 
 

---