Dərs vəSAİTİ Sumqayıt Dövlət Universitetinin
Yüklə 2,86 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ekoloji təhlükəsizlik
- T.D.Ağayev,Ş.Ə.Əhmədov,T.A. Xəlilov
Ekoloji təhlükəsizlik 56 Duzun miqdarına görə su bölünür: şirin su (duz 1 q/l-dən azdır); duzlanmış (25 q/l-ə qədər duz) və duzlaşmış (duzlar 25 q/l- dən artıq). Məsələn, okeanda – 35 q/l; Baltik dənizində – 8-16 q/l; Xəzər dənizində – 11-13 q/l; Qara dənizdə – 17-22 q/l-dir. Təbii suların deqradasiyası əsasən duzun miqdarının artması ilə əlaqədardır. Sularda, hətta belə bir böyük su sistemi olan Volqa çayının Kama və Oka çayları ilə birlikdə hövzəsində mineral duzların miqdarı daimi olaraq artır. Bəzi kiçik çaylarda, məsələn Şimali Donda su artıq şirin deyil, duzludur. Ukrayna çaylarının orta minerallaşması 2-3 q/l təşkil edir. Hal-hazırda Uralın bir çox çayları su təchizatı mənbələri kimi istifadə edilə bilməz. Belə ki, Kamaya minerallaşma dərəcəsi 1,5-5 q/l olan sənaye çirkab suları daxil olur. Suların duzlaşmasının əsas səbəbi meşələrin məhv edilməsi, düzənliklərin şumlanması, heyvanların otarılmasıdır. Bu zaman su torpaqda qalmır, onu nəmləndirmir, torpaq mənbələrini doldurmur, çaylar vasitəsilə dənizlərə axır. Son zamanlar çayların duzlaşmasının qarşısını almaq üçün meşələrin salınmasından istifadə edilir. Misal kimi, Saratov vilayətində meşələrin salınmasını göstərmək olar. Drenaj sularının axıdılması çox böyükdür. 2000-ci il üçün o, 25-35 km 3 təşkil etmişdir. Suvarma sistemləri adətən 1-2 min m 3 /ha istifadə edirlər, onların minerallaşması 20 q/l-ə qədər təşkil edir. Suların minerallaşmasında sənaye çirkab sularının rolu həddindən artıq böyükdür. 1996-cı il məlumatlarına görə Rusiyada sənaye çirkab sularının həcmi Kuban kimi böyük bir çayın axınına bərabərdir. Həm istehsalat, həm də məişət ehtiyacları üçün sudan istifadə edilməsinin daim artması müşahidə olunur. ABŞ məlumatlarına əsasən əhalisi 1 mln olan şəhərlərdə orta hesabla hər bir adam gün ərzində 200 l/sutka su istifadə edir, digər şəhərlər üzrə aşağıdakı kimidir (litr/sutkada): Moskva – 400, London – 170, Sankt-Peterburq – 500, Paris – 130, Berlin – 250, Brüssel – 85. Hövzələr (xüsusən gölməçələr) uzun müddət ərzində əmələ gəlmiş mürəkkəb ekoloji sistemi təşkil edir. Onlarda daim T.D.Ağayev,Ş.Ə.Əhmədov,T.A. Xəlilov 57 qarışıqların tarazlıq vəziyyətinə yaxınlaşan dəyişmə prosesi gedir. Tarazlıq vəziyyətindən kəskin kənarlaşmalar su orqanizmlərinin populyasiyalarının çoxunun məhvinə gətirib çıxara bilər, yəni tarazlıq vəziyyətinə qayıtmağı mümkünsüz edə bilər, bu da ekosistemin məhvinə gətirib çıxara bilər. Ekosistemin ilkin vəziyyətinə gətirilməsi ilə əlaqədar proseslərə özünütəmizləmə prosesləri deyilir. Onlardan ən vacibləri aşağıdakılardır: kobud dispers qarışıqların çökdürülməsi və kolloid qarışıqların koaqulyasiyası; üzvi qarışıqların oksidləşməsi (minerallaşması); mineral qarışıqların oksigenlə oksidləşməsi; hövzələrin bufer su həcmi hesabına turşu və əsasların neytrallaşdırılması; həll olunan hidrooksidlərin yaranmasına səbəb olan ağır metal duzların hidrolizi və onların məhluldan çıxarılması və s. Su hövzələrinin vəziyyətinə təsir göstərən çirkab suların əsas xarakteristikaları: temperatur, qarışıqların mineral tərkibi, oksigenin tərkibi, ml, pH (hidrogen göstəricisi), zərərli qarışıqların konsentrasiyası. Hövzələrin özünü təmizlənməsi üçün oksigen rejimi böyük rol oynayır. Çirkab suların hövzələrə axıdılması “Səth sularının çirkab sular ilə çirklənmədən qorunması qaydaları” ilə tənzimlənir. Çirkab sular aşağıdakı əlamətləri ilə xarakterizə olunur: suyun bulanıqlığı – bulanıqlıq ölçənlə təyin edilir: tətbiq olunan su etalon məhlulla müqayisə olunur. O distillə edilmiş suda kaolindən (və ya infuzor torpaqdan) hazırlanmışdır, mq/l-lə ifadə olunur; suyun rəngi – tədqiq olunan suyun rənginin intensivliyinin standart şkala ilə müqayisəsində təyin edilir. Standart məhlul kimi kobalt duzunun məhlulundan istifadə edirlər; quru qalıq – suyun buxarlanmasından sonra duz və maddələrin kütləsi (mq/l); turşuluq – pH vahidləri ilə ölçülür. Təbii su adətən qələvi reaksiyaya malik olur (pH > 7); codluq – Ca 2+ və Mg 2+ duzların tərkibindən asılıdır. Üç növ suyun codluğu fərqləndirilir: ümumi, anionların Ekoloji təhlükəsizlik 58 mövcudluğundan asılı olmayaraq kalsium və maqnezium duzlarının tərkibi ilə müəyyən olunur; daimi, 1 saat ərzində qaynadıldıqdan sonra Cl və SO 2 4 ionlarının tərkibi ilə (o, çıxarılmır); aradan qaldıran (müvəqqəti) – qaynadılma ilə aradan qalxır: . ) ( 2 2 3 2 3 O H CO CaCO HCO Ca Codluq maqnezium və kalsium duzlarının mq-ekv/l ilə (1 mq-ekv 28 mq CaO-ya uyğundur) və dərəcə ilə (1-1 litr suda 10 mq CaO-ya uyğun gələn kalsium və maqnezium duzları) ölçülür. 1 codluq = 10 mq-ekv = 2,8 codluq; həll olmuş oksigen – suyun temperaturundan və barometrik təzyiqdən asılıdır, mq/l-lə ölçülür; oksigenə bioloji tələbat (OBT) – çirkab sularda mikroorqanizmlər tərəfindən udulan oksigenin miqdarıdır. OBT qiymətləndirilməsinin kriteriyası kimi 20C temperaturda 5 və ya 20 sutka ərzində həll olunmuş oksigenin azalmış miqdarıdır. Yaranma səbəblərindən asılı olaraq çirkab sular üç qrupa bölünürlər: məişət çirkab suları – duşların, camaşırxanaların, hamamların, yeməkxanaların, tualetlərin, döşəmələrin yuyulması və s. çirkab sulardır. Onların miqdarı orta hesabla 1 ha şəhər tikintisi üçün 0,5-2 l/san təşkil edir, o, təqribən 58% üzvi və 42% mineral maddəyə malikdir; atmosferin axar suları və leysan; onların axarı bərabər deyil; 1 ha-dan ildə 1 dəfə – 100-150 l/san; 1 ha-dan 10 ildə 1 dəfə – 200-300 l/san. Leysan axınları xüsusilə sənaye müəssisələrində olduqca təhlükəlidir. Onların qeyri- bərabərliyindən bu axarların yığılması və təmizlənməsi çətinləşir; sənaye axar suları – xammalın çıxarılmasında və emal edilməsində yaranan maye tullantıları. Bu zaman suyun hesabı vahid məhsul üçün tələb olunan xüsusi su sərfinə görə aparılır. Su hövzələrində biokimyəvi proseslərin düzgün getməsini və özünütənzimləməni təmin etməkdən ötrü ən vacib şərt, onda Yüklə 2,86 Kb. Dostları ilə paylaş:
|