Dərs vəSAİTİ Sumqayıt Dövlət Universitetinin
Yüklə 2,86 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- T.D.Ağayev,Ş.Ə.Əhmədov,T.A. Xəlilov
- Ekoloji təhlükəsizlik
- T.D.Ağayev,Ş.Ə.Əhmədov,T.A. Xəlilov 131 7.1. Qlobal istiləşmə və onun mümkün ssenariləri
- Şəkil 7.1.
T.D.Ağayev,Ş.Ə.Əhmədov,T.A. Xəlilov 129 Havanın hərəkət sürətinin ölçülməsi üçün digər cihazlar da mövcuddur: şar və ya silindrik katatermometrlər və termoanemometrlər. Praktikada istilik axınının intensivliyini aktinometrlərlə ölçürlər. Onun iş prinsipi istilik şüalanmasının udulmasına və ayrılmış istilik enerjisinin qeyd edilməsinə əsaslanır. Sadə istilik qəbuledicisi – termocütdür. O, müxtəlif materiallardan hazırlanmış iki naqilli elektrik dövrəsindən ibarətdir, məsələn, mis-konstantan, gümüş-palladium, gümüş-bismut, bismut-sürmə, volfram-renium və s. Müxtəlif materiallardan olan naqilləri bir- birilə qaynaq və ya pərçim edirlər. İstilik şüalanması iki birləşdirilmiş naqillərdən birini qızdırır, digəri isə müqayisə edilmək üçün sabit temperaturda (T 0 ) saxlanılır. Termocütün elektrik sxemi şəkil 6.2-də göstərilmişdir. Şəkil 6.2. A və B materiallarından hazırlanmış termocüt. A və B materiallarından ibarət naqillər elektrik dövrəsini təşkil edir. İstilik şüalanması nəticəsində naqillərdən biri T temperatura qədər qızdığına görə termoehq V AB yaranır və onun qiyməti voltmetr vasitəsilə ölçülür. Termoehq temperaturun böyük intervalında T – T 0 fərqi ilə düz mütənasibdir (burada T 0 – termocütün soyuq qatının temperaturudur. ) ( 0 T T V AB AB (6.8) ε AB kəmiyyəti A və B maddələrinin Zeebek əmsalı adlanır. Bu effekt onu aşkar edənin şərəfinə (1821-ci il) termoelektrik effekti və ya Zeebek effekti adlanır. Bəzən n sayda termocütü Ekoloji təhlükəsizlik 130 ardıcıl birləşdirərək termoelektrik batareyasını alırlar. Termoehq və uyğun olaraq bu cihazın həssaslığı adi termocütdən n dəfə yüksəkdir, bu da kiçik intensivlikli istilik şüalanmasını ölçməyə imkan verir. İstilik şüalanma intensivlikli sənaye cihazlarının – aktinometrlərinin əsasını termoelektrik batareya prinsipi təşkil edir. Aktinometrlərin həssas elementi alüminium lövhəsindən ibarətdir ki, onlar şahmat qaydasında düzülmüş, qaraldılmış və parlayan zolaqlar isə onu əks etdirir, buna görə də birincilər ikincilərə nəzərən xeyli artıq qızırlar. Termocütlərin müsbət lehimləri bir-birləri ilə və qaraldılmış alüminium folqa zolaqlarla birləşdirmişlər və istilik şüalanması təsiri altında parlayan zolaqlarla birləşdirilmiş mənfi lehimlərdən xeyli yüksək dərəcədə qızırlar. Temperaturlar fərqinin nəticəsində termoehq yaranır və o, istilik radiasiyasının vahidləri ilə dərəcələnmiş (Vt/m 2 ) həssas cihazla ölçülür. Aşağı temperaturlu istehsalat sahələrində işləyərkən istiləşdirilmiş xüsusi geyimdən istifadə edilməsi tələb edilir. İsti sexlərdə məşğul olan personal üçün alçaq istilik keçiriciliyi olan materiallardan hazırlanmış xüsusi geyimdən istifadə edilməsi məqsədəuyğundur. T.D.Ağayev,Ş.Ə.Əhmədov,T.A. Xəlilov 131 7.1. Qlobal istiləşmə və onun mümkün ssenariləri Yer səthinin temperatur rejiminə bir neçə mənbə təsir göstərir ki, bunlardan da ən güclüsü Günəş şüalanmasıdır. Günəşdən Yerə infraqırmızı şüalanma şəklində düşən işıq və istilik selinin intensivliyi sabit olmaqla 1,95 kal/sm 2 ∙dəq. təşkil edir. İkinci mənbə isə, planetin daxili istiliyidir ki, onun da mənşəyi Günəşdir. Bu enerjini Yer Günəş sistemində yaranarkən almış və planetin nüvə hissəsində parçalanma reaksiyası nəticəsində yaranmaqdadır . Şəkil 7.1. İstixana effektinin yaranmasının sxemi FƏSİL 7. QLOBAL EKOLOJİ TƏHLÜKƏ MƏNBƏLƏRİ Ekoloji təhlükəsizlik 132 Planetin bütün enerji itkiləri isə Dünya fəzasına şüalanan istilikdən ibarətdir. Digər bütün enerji növləri də - işıq, ultrabənövşəyi və rentgen şüalanması enerjisi, kosmik hissəciklərin gətirdiyi enerji və s. – istilik formasına çevrilir və yenidən infraqırmızı şüalanma kimi əks olunur. Məhz, bu nisbətdə Yerin qlobal temperaturu nisbi sabitliyini saxlayır. Lakin, XX əsrin ikinci yarısından başlayaraq energetikanın, sənayenin, nəqliyyatın və s. güclü inkişafı və dünya əhalisinin sürətli artımı nəticəsində bu balansa antropogen təsirlər də sürətlə artmağa başlamışdır. Bu isə öz növbəsində atmosferin yerüstü qatlarında temperaturun yüksəlməsinə və orta planetar temperaturun artmasına yəni, qlobal istiləşməyə rəvac verir. Hələ, 1962-ci ildə rus klimotoloqu N.İ.Budıko belə bir fərziyə irəli sürmüşdür ki, insanlar tərəfindən müxtəlif yanacaqların külli miqdarda yandırılması nəticəsində atmosferdə karbon qazının miqdarının artması qaçılmazdır. Karbon qazı isə Yer səthindən və dərinlik istiliyinin kosmosa əks olunmasını ləngidir ki, bu da şüşə ilə örtülmüş istixanada müşahidə etdiyimiz effektə səbəb olur (Şəkil 7.1). Bu effekt nəticəsində isə atmosferin yerüstü qatının orta temperaturu tədricən yüksəlir. N.İ.Budıkonun nəticələri amerikalı metereoloqları maraqlandırmış və onlar XX əsrin 60-cı illərindən sonunda apardıqları müşahidə, tədqiqat və hesablamalarla Yer atmosferində “istixana effekti”-nin mövcudluğunu təsdiqləmişlər. Mütəxəssislərin rəyinə görə XX əsrin son onilliyinin üç (1990, 1995, 1997-ci illər) ili son 600 ildə ən isti illər olmuşdur. Bütövlükdə XX əsr isə son 1200 ildə ən isti əsr olmuşdur. Bunun əsas səbəbi isə məhz XX əsrin sonlarında atmosferdə karbon qazının miqdarının kəskin (1,12 dəfə) artmasıdır. Əgər bu tendensiya dəyişməzsə, atmosferdə karbon qazının miqdarı 2020- ci ilə ikiqat artacaqdır. Bu isə üzvi yanacaqların istehlakının sürətlə artması ilə bağlıdır. Hesablamalara görə sənaye, nəqliyyat, İES və qızdırıcı sistemlər tərəfindən ildə 7 mlrd. tondan artıq karbon qazı və ya 2 mlrd. tondan artıq karbon ixrac olunur. Statistik məlumatlara görə üçüncü dünya ölkələrində orta hesabla adambaşına ildə 0,5t, Yüklə 2,86 Kb. Dostları ilə paylaş:
|