Dərs vəSAİTİ Sumqayıt Dövlət Universitetinin
Yüklə 2,86 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- T.D.Ağayev,Ş.Ə.Əhmədov,T.A. Xəlilov
- Ekoloji təhlükəsizlik
- Şəkil 7.2.
T.D.Ağayev,Ş.Ə.Əhmədov,T.A. Xəlilov 133 inkişaf etmiş ölkələrdə isə bundan 10 dəfədən artıq karbon qazı atmosferə ixrac olunur. ABŞ atmosferə ildə 1mlrd.200mln.t karbon qazı ixrac edir ki, bu da Dünya göstəricisinin 20%-ni təşkil edir. Bu isə, çəki etibarilə təbii mənbələr tərəfindən atmosferə ixrac olunan və bitkilər tərəfindən fotosintez prosesində “bağlanılan” karbonun 2%-ə qədərini təşkil edir. Lakin, bu əlavə 2% karbon əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir və planetin bitkiləri tərəfindən “bağlanıla” bilmir. Məlumdur ki, normal şəraitdə karbon qazının qatılığı artdıqda bitkilərin fəallığı artır və avtomatik olaraq CO 2 -nin qatılığı başlanğıc tarazlıq vəziyyətinə gətirilir. Lakin, bu gün fotosintez prosesinin məhsuldarlığı ilə atmosferdə karbon qazının qatılığı arasındakı tarazlıq pozulmuşdur. Bu isə qlobal istiləşmənin əsas səbəblərindən biridir. Belə ki, istixana effekti yaradan digər qazların da (qazşəkilli karbohidrogenlərin), xüsusilə də metanın atmosferdə miqdarının artmasına baxmayaraq qlobal istiləşmənin təhlükəli inkişafı 80% karbon qazı ilə bağlıdır. Atmosferdə karbon qazının miqdarının artmasının digər səbəbi isə bataqlıqların qurudulmasıdır. Bataqlıqların su canlıları karbonu dövrandan çıxararaq bərpa olunmuş şəkildə üzvi maddəyə daxil olmuş karbonu müxtəlif növlü bataqlıqlarda “basdırmaqla” havada karbonun miqdarının azalmasını təmin edir. Bataqlıqların qurudulması, torpaq və sututarlatın turşuluğunun yüksəlməsi nəticəsində karbonun parçalanması, müxtəlif antropogen çirkləndiricilərlə fotosintezin “boğulması” və s. karbon qazının atmosferə daxil olması ilə onun əlaqələndirilməsi arasındakı tarazlığı pozan səbəblərdən bəziləridir. Məsələn, Qərbi Sibirin bataqlıqları torf şəklində 180mln.t karbon qazını tutub saxlayır. Beynəlxalq ekspertlərin fikrincə, bu tendensiya saxlanılarsa, yaxın onilliklərdə planetdə temperatur 1 – 3 0 S yüksələ bilər ki, bu da Dünya okeanının səviyyəsinin 0,3 - 1,0 m-ə qədər artmasına səbəb olacaqdır. Lakin, bu proqnozu dəqiq hesab etmək olmaz. Çünki, bu zaman təsir göstərəcək bütün proses və təzahürləri nəzərə almaq mümkün deyil. Hələki, yeni istilik balansı şəraitində okean və atmosfer axınları sisteminin, qütb buzlaqlarının əriməsi nəticəsində albedonun dəyişməsinin, planetin bulud örtüyünün artmasının və s. Ekoloji təhlükəsizlik 134 proseslərin dəqiq müəyyən olunma üsulları mövcud deyil. Məhz ona görə də, burada “proqnoz” terminindən daha çox mümkün ola biləcək “ssenarilər” ifadəsini işlətmək daha məqsədəuyğundur. Bu zaman təbii olaraq hər birimizi belə bir sual düşündürür: Qlabal istiləşmə bizə nə vəd edir və hansı ssenarilər mümkündür ? Hələ, XVIII əsrdə ingilis alimi Hadley tərəfindən kəşf olunmuş və Hadley tsikli adlandırılmış bir effekt mövcuddur. Bu effektə görə, ekvatorial zonada qızmış hava yuxarı qalxır və qütb zonalarına yayılır. Qütb zonasında hava soyuyaraq yenidən yer səthinə yaxınlaşaraq ekvatora doğru hərəkət edir və yenidən qızaraq yuxarı qalxır (Şəkil 7.2.). Doğrudur, bu atmosfer sirkulyasiyasının sadə sxemidir. Çünki, atmosferdə çoxlu sayda digər burulğan təzahürləri də mövcuddur. Lakin, bu sadə Hadley tsiklləri atmosferdəki əsas enerji axınlarını təsvir etməklə bərabər, həm də bütün atmosfer və okean sirkulyasiyalarının hərəkətverici mühərriki olan istilik maşınının vacib elementidir. Bir sıra mütəxəssislərin qeyd etdiyi kimi, fərz edək ki, ekvatorla qütblər arasındakı temperatur fərqi yox olur və ekvatorda da digər yerlərdə olduğu kimi soyuq olur. Bu zaman Hadley tsiklinin əvəzinə yeni tsikl (Şəkil 7.3.) meydana çıxır. Bu sxemdə, hava kütləsi şimalda yuxarı qalxır,cənuba doğru hərəkət edir, cənub qütbündə Yer səthinə enir və yenidən şimala doğru hərəkət edir. Şəkil 7.2. Hadley tsiklinin sxem i Ş 0 C T.D.Ağayev,Ş.Ə.Əhmədov,T.A. Xəlilov 135 BMT-nin iqlim dəyişiklikləri üzrə 1500 mütəxəssisi tərəfindən hazırlanmış məruzəsində qeyd olunur ki, 2100-cu ildə Yer kürəsində temperatur 4 0 S yüksələcəkdir. Bu zaman atmosfer və okean sirkulyasiyalarının qeyd olunan tsikllərinin pozulması nəticəsində baş verə biləcək ssenariləri belə şərh etmək olar: - Afrika və Asiyada məhsuldarlıq aşağı düşəcək, Avropada subasma təhlükəsi artacaq, Avstraliya və Yeni Zelandiyada quraqlıq olacaq; - Arktikanın buz örtüyü 15% azalacaq; - Antarktida sahillərində buz örtüyü 7 - 9% geri cəkiləcək; - Cənubi Amerika, Afrika, Çin və Tibet dağlarının tropik buz örtüyü əriyəcək; - Okeanlarda suyun səviyyəsi 1m yüksələcək, ABŞ-ın Atlantik sahillərinin böyük ərazisi, Çinin bir hissəsi, Maldiv, Seyşel, Marşal adalarının bir hissəsi və Kuk adası tamamilə su altında qalacaq; - Qış isti keçəcək, yayda istilər daha kəskinləşəcək; - Bitki örtüyünün üçdə bir hissəsi məhv olacaq və s. Hesablamalara görə, XXI əsrin sonunda Yerdə eramızdan 50 əsr əvvəlki temperatur rejimi bərqərar olacaqdır. Lakin, burada əsas təhlükə orta temperaturun və Dünya okeanının səviyyəsinin dəyişməsində deyil, bu dəyişmənin sürətinin yüksək olmasındadır. Bu da insanların yeni şəraitə uyğunlaşmasını mümkünsüz edir. Şəkil 7.3. Qlobal istiləşmə zamanı atmosfer sirkulyasiyasının sxemi Ş 0 C Yüklə 2,86 Kb. Dostları ilə paylaş:
|