Dərs vəsaitindən

İstehsal:

• 
  Məsrəflərin strukturu;
  
• 
  Çevik istehsal sistemləri;
  
• 
  Avadanlıqlar;
  
• 
  Xammala əlyetərlilik;
  
• 
  Şaquli inteqrasiya;
  
• 
  İşə münasibət və heyətin motivasiyası;
  
• 
  İstehsal gücləri.
  

3, Maliyyələşdirmə mənbələrinə əlyetərlilik:

• 
  İstehsal hesabına əldə edilən maliyyə resursları;
  

•Xalis yüksək likvidli aktivlər hesabına əldə edilən maliyyə resursları;

• 
  Daxili və xarici maliyyələşdirmə mənbələrinə əlyetərlilik;
  
• 
  Ana müəssisənin qız müəssisəni maliyyələşdirməyə hazır olması;
  

4. Menecment:

• 
  Ali və orta idarəetmə vəsiləsinin ixtisası;
  
• 
  Kompetensiyalar (səriştə və bacarıqlar);
  
• 
  Mədəniyyət;
  
• 
  Strateji məqsədlər və planlar;
  
• 
  Sahibkarlıq təşəbbüslərinə yönümlülük;
  
• 
  Planlaşdırma və əməliyyat sistemləri;
  
• 
  Heyətin loyallığı və kadr axıcılığı;
  
• 
  Strateji qərarlar qəbulu prosesinin keyfiyyəti
  

4. Marketinq:

• 
  Keyfiyyət baxımından məhsulun reputasiyası;
  
• 
  Məhsulun xüsusiyyətləri və diferensiasiyası;
  
• 
  Brendin məşhurluğu;
  
• 
  Məhsul xətlərinin genişliy -istehsal sisteminin texniki imkanları;
  
• 
  Seqmentləşdirmə və fokuslaşdırma;
  
• 
  Alıcıya yönümlülük;
  
• 
  Bölüşdürmə və satış;
  
• 
  Pərakəndə ticarət müəssisələri ilə münasibət;
  
• 
  Reklam və məhsulun irəlilədilməsi sahəsində təcrübə;
  
• 
  Ticarət heyəti;
  
• 
  Alıcılara xidmət və satışsonrası servis.
  

6, Alıcılar:

• 
  Müştərilərin sayı və loyallıq səviyyəsi;
  
• 
  Bazar payı;
  
• 
  Xidmət olunan seqmentlərin artımı.
  

Rəqib müəssisənin güclü və zəif tərəflərinin təhlili zamam diqqət yetirilən sahələrdən biri innovasiya sahəsidir. Rəqibin bu sahə üzrə fəaliyyətinin təhlili zamanı onun yeni məhsul işləyib hazırlama imkanları, elmi- tədqiqat, təcrübə-konstruktor işlərinə ayırdığı xərclər, texnologiyalan və patentləri öyrənilir.Yüksək texnoloji sahələrdə müəssisənin yeni məhsul işləyib hazırlama qabiliyyətinin göstəricisi kimi həmin müəssisənin elmi- tədqiqat və təcrübə-konstruktor işlərinə ayırdığı xərclərin payı, həmçinin, fundamental və tətbiqi tədqiqatlara çəkdiyi məsrəflər arasında nisbət götürülür. Bu və ya digər rəqib müəssisənin innovasiya fəaliyyəti haqqında tam təsəvvür əldə etmək üçün həmin müəssisənin istehsal etdiyi məhsulun keyfiyyəti və onun texniki xarakteristikası, həmçinin, yeni və modifika- siyaolunmuş köhnə məhsullarının sayı və patentləri haqqında məlumatlara malik olmaq lazımdır.

Rəqib müəssisənin güclü və zəif tərəflərinin özünü büruzə verdiyi növbəti

sahə istehsal sahəsidir. Dünyada yanmkeçiricilər və ondan istifadə olunmaqla məhsul istehsalı sahəsində tanınmış şirkət olan Texas Instruments şirkətinin güclü tərəfləri bilavasitə istehsal sferasmda özünü daha qabarıq göstərir. İstehsal sferasında müəssisənin ən vacib güclü tərəflərindən biri məsrəflər üzrə dayamqlı üstünlüklə müəyyən olunur. Məsrəflər üzrə dayanıqlı üstünlüyə malik olan müəssisə xammalların və materialların qiymətlərinin yüksəlişi dövründə də bazar fəaliyyətini davam etdirmək im-

kanlanna malik olur. Lakin onu da qeyd edək ki, istehsal güclərinin artıqlığı müəssisənin sabit məsrəflərinin artımına gətirib çıxanr, başqa bir tərəfdən isə, bazarın artımı şəraitində güc mənbəyinə çevrilə bilir.

Rəqib müəssisənin güclü və zəif tərəflərinin üzünü bümzə verdiyi dördüncü sahə maliyyə sahəsidir. Böyük maliyyə imkanlanna malik olan müəssisə kiçik müəssisənin reallaşdırmaq iqtidarında olmadığı strategiyanı re^laşdırmaq imkanlarına malik olur. Onu da qeyd edək ki,bazar münasibətləri şəraitində hər bir müəssisənin maliyyə resurslanmn əhəmiyyətli hissəsi onun əsas fəaliyyət növləri hesabına olmalıdır. Müəssisənin əsas fəaliyyət növlərinin həmin müəssisənin inkişafma yetərincə maliyyə im- kanlan verməsi üçün isə həmin fəaliyyət növlərinin strateji baxımından seçimi düzgün əsaslandırılmalıdır. Maliyyə sahəsidə rəqib müəssisənin güclü və zəif tərəfləri öyrənilən zaman onun əsas fəaliyyət növlərinin maliyyələşdirilməsinə yönəldilən pul axınlarmm mənbələri müəyyən edilməli və gələcəkdə bu mənbələrin saxlanılıb-saxlanılmayacağı dəqiqləşdirilməlidir.

İdarəetmə sahəsi rəqib müəssisənin güclü və zəif tərəflərinin öyrənilməsi üçün təhlil olunan dördüncü sahədir. Dünyada tanınmış General Elektrik, Sony, Disney və bir sıra başqa müəssisələr təşkiletmə və mo- tivasiya sahəsində böyük məharət nümayiş etdirir və sadalananlar həmin müəssisələrin güclü tərəfləridir. Bu sahədə müəssisələrin aktivləri kimi onlainn işçilərin yüksək ixtisası, ali və orta idarəetmə vəsilələrində çalı- şanlarm idarəetmə məsələlərinə yüksək səviyyədə nüfuzetmələri və kadr axıcılığınm mövcud olmaması şəklində özünü büruzə verən loyallıqlan çıxış edir. İdarəetmə sahəsində rəqib müəssisənin güclü və zəif tərəfləri təhlil edilən zaman onun korporativ mədəniyyətinin də öyrənilməsi xüsusi önəm kəsb edir. Belə ki, bu və yaxud digər müəssisədə qəbul edilən dəyərlər və normalar sistemi həmin müəssisədə bir qrup strategiyalann qəbul edilməsini, başqa bir qrup strategiyalardan isə imtina edilməsini şərtləndirə bilər. Bu və ya digər müəssisədə sahibkarlıq mədəniyyətinin və yüksək səviyyədə idarəetmə məharətinin olması həmin müəssisədə perspektiv vəd edən yeni fəaliyyət istiqamətlərinin aşkarlanmasına və inkişafına imkan verir.

Marketinq rəqib müəssisənin güclü və zəif tərəflərinin aşkara çıxanl- ması

üçün təhlil olunması vacib olan beşinci sahədir. Müəssisənin marketinq sahəsində aktivlərini və kompetensiyalarım təhlil etmədən onun uğurlu bazar fəaliyyətini təmin etmək mümkün deyil. Marketinq sahəsində müəssisənin ən mühüm güclü tərəflərindən biri həmin müəssisənin məhsul xətlərinin xarakteristikasıdır. Məhsul xətlərinin xarakteristikası kimi məhsulun yüksək keyfiyyəti, çeşidin genişliyi və məhsulun rəqib müəssisənin məhsulundan fərqli xüsusiyyətləri götürülür. Marketinq sahəsində rəqib müəssisənin güclü tərəflərinə, eyni zamanda onun müştəri tələbinin ödənilməsinə yönümlülü, brendinin imici, bölüşdürmə sisteminin mövcud olması, fəal reklam fəaliyyəti ilə məşğul olmaq bacarığı və müştərilərlə sıx əlaqələr

saxlamaq qabiliyyəti aid edilir. Dünyada tanınmış firmalar bu tərəflərin inkişaf etdirilməsinə və həmin tərəflər üzrə rəqabər üstünlüyünün qazanılmasına xüsusi fikir verirlər. Məsələn, Dell və Bank of Amerika kimi kompaniyalar öz brendlərinin imici və bölüşdürmə sistemi üzrə çox güclü kompaniyalar hesab olunur və bu aktivlər sözügedən kompaniyaların ən mühüm aktivləri sırasına daxildir. Caterpillar kompaniyası isə özünün yüksək səviyyədə inkişaf etmiş di ler şəbəkəsi ilə tamnır.

Müəssisənin marketinq sahəsində güclü və zəif tərəfləri öyrənilən zeıman onun ticarət heyəti və əməkdaşlarının xidmətin təşkili üzrə bacarıqları da təhlil olunmalıdır. İstənilən müəssisənin dayanıqlı rəqabət üstünlüyünün təmin olunmasında marketinq-miksin başqa elementləri ilə yanaşı, göstərilən bu elementlərin rolu da çox böyükdür.

Rəqib müəssisənin güclü və zəif tətəflərini öyrənən tədqiqatçının maraqlandığı altıncı sahə onun alıcıları və yaxud müştəriləridir. Əslində bazar münasibətləri şəraitində istənilən müəssisənin aktivləri onun istehlakçılarıdır. Ona görə də rəqib müəssisənin istehlakçılarının öyrənilməsi çox vacibdir. İstehlakçılar öyrənilən zaman onların miqdan, müəssisənin məh- sullanna loyallıq səviyyələri, istehlakçıların başqa müəssisənin məhsullan- mn istehlakına keçidlə əlaqədar çəkdikləri məsrəflər, həmçinin, müxtəlif istehlakçı seqmentlərinin ölçüləri, onların artım potensialı və s. kimi məsələlərə diqqət yetirilir.

Rəqiblərin güclü və zəif tərəflərini təhlil etmək üçün onlar haqqında informasiyalar toplanmalıdır. Rəqiblər haqqında ən mühüm inforormasiya mənbəyi onların veb - saytlarıdır. Veb - saytlara baxmaqla rəqiblərin əsas fəaliyyət istiqamətləri, onların riayət etdiyi dəyərlər sistemi və korporativ mədəniyyəti, həmçinin, strateji uzaqgörənliyi haqqında informasiyalar əldə etmək mümkündür. Bunlarla yanaşı, rəqibin veb - saytmda onun istehsal gücü, dünya bazarlarına əlyetərliliyi və brendlərinin simvolu haqqında da müəyyən məlumatlar tapmaq mümkündür.

Ümumiyyətlə, rəqiblər haqqında informasiya mənbələri çoxsaylıdır. Adətən rəqiblər malgöndərənlərlə, müştərilərlə, distribüterlərlə, maliyyə təhlükəsizliyi üzrə analitiklərlə, səhmdarlarla, hüquqşünaslarla və nəzarətedici orqanlarla sıx təmasda olurlar. Ona görə də sadalanan subyektlərin hər biri rəqiblərin fəaliyyətlərinə dair informasiya mənbələri kimi istifadə oluna bilir. Rəqiblərin fəaliyyətlərinə dair mətbuatı izləməklə, ticarət sərgilərinə getməklə, onların marketinq fəaliyyətini təhlil etməklə, illik hesabatlarını və başqa materialları öyrənməklə də informasiyalar əldə etmək mümkündür.

Rəqiblər haqqında ən geniş məlumatıları alıcılardan öyrənmək mümkündür. Alıcıların rəqib kompaniyalara münasibətlərinə dair informasiyalan isə bazarı tədqiq etməklə mümkündür. Məsələn, rəqib müəssisənin bazar fəaliyyəti üzrə müvəffəqiyyətini və onun zəif tərəflərini aşkara çıxarmaqdan ötrü alıcılar arasında müntəzəm telefon sorğuları apanla bilər. Bu

sorğular zamanı alıcılara rəqiblərin fəaliyyətlərinə dair müxtəlif suallar verilə bilər. Bu suallara nümunə olaraq aşağıdakıları göstərmək olar: “Siz özünüzə lazım olan məhsullan hansı mağazadan alnsımz?”, “Ən aşağı qiymətlər hansı mağazada müşahidə olunur ?”, “Hansı mağazada alıcıya daha yaışı xidmət göstərilir”, “Hansı mağazada daha yüksəkkeyfıyyətli məhsullar təklif olunur” və s.

Rəqiblərin fəaliyyətləri haqqında alıcılara müxtəlif suallar ünvanlamaqla onların marketinq kompleksinin elementlətinə münasibətlərini öyrənmək və bazar mövqelərinin güclənməsi və yaxud zəifləməsini aşkara çıxarmaq da mümkündür.

5. 
   Firmanın rəqabətqabiliyyətliliyinin tədqiqi
   

Firmanın rəqabətqabiliyyətliliyi onun rəqabət mübarizəsində bazar payını qoruyub saxlamaq və daha da genişləndirmək üçün yetərli (lazım gələn) potensialı ilə müəyyən edilir. İstər firmanın, istərsə də onım rəqibinin rəqabətqabiliyyətliliyinin tədqiqi sxemi eynidir. Rəqib fırmamn rəqabət mübarizəsində, mövqeyinin və imkanlanmn qiymətləndirilməsi onun məqsədlərini və bu məqsədlərə çatmaq üçün hansı strategiyalan tətbiq etməsini, strategiyalan reallaşdırmaq üçün hansı potensiala malik olmeısım, həmçinin, gələcəkdə ehtimal olunan strategiyalannı öyrənməyi tələb edir. Sadalanan bu sualların cavablandırılması rəqiblərin fəaliyyətini izləmə sisteminin təşkilinə və onların rəqabətqabiliyyətliliklərinin qiymətləndirilməsinə imkan verir. Göstərilən suallardan birinci üçünün cavablandırılması rəqiblərin gələcəkdə mövcud ola biləcək strategiyalarına dair ilkin məlumatlar əldə etməyə şərait yaradır. Sadalanan bütün suallar üzrə tələb olunan informasiyaların əldə edilməsi isə rəqiblərin fəaliyyətlərinin tam mənzərəsini almağa imkan verir.

Ümumiyyətlə, rəqiblərin hazırkı və gələcəkdə mövcud ola biləcək

fəaliyyətləri haqqında tam təsəvvürün əldə olunması onlann potensialının və ondan istifadə səviyyəsinin tədqiqini tələb edir. Rəqib müəssisənin potensialı haqqında aydın və hərtərəfli təsəvvür isə həmin müəssisənin potensialının tərkib elementləri: maliyyə-iqtisadi, istehsal, elmi-texniki, təşkilati-lobbiçilik, marketinq və s. üzrə tədqiqat aparılması əsasında mümkündür. Bu isə kifayət qədər əməktutumlu işdir və müxtəlif növ çoxsaylı informasiyalar tələb edir.

Qeyd etdiyimiz kimi, firmanın rəqabətqabiliyyətliliyi onun bazar payını qoruyub saxlamaq və genişləndirmək üçün yetərli potensialı ilə müəyyən olunur. Firmamn potensialı mütləq, nisbi və keyfiyyət kəmiyyətləri ilə ölçülən kompleks göstəricilərlə xarakterizə olunmalıdır. Həmin göstəricilərdən istifadə etməklə fırmamn potensialının inteqrasiyalaşdınimış

göstəricisini müəyyənləşdirmək olur. Bu zaman firmanın potensialımn ümu- mi inteqral xarakteristikası kvalimetrik balla qiymətləndirmə metodu əsa- sında verilir. Bu metodun tətbiqi zamanı firmanın potensialını xarakterizə edən hər bir göstəriciyə həmin göstəricinin səviyyəsindən asılı olaraq ekspert tərəfindən O-dan 10-a qədər bal verilir (əlamətin olmadığı halda 0, əlamətin maksimum səviyyədə özünü büruzə verdiyi halda isə 10 bal).

Firmanın potensialınm qiymətləndirilməsi zamanı hər bir göstəricinin həm də rəqabətqabiliyyətliliyin müəyyənləşdirilməsi baxımından ekspert tərə- findən mühümlük ranqı təyin edilir. Bundan sonra, sözügedən bu inteq- rasiyaedici yekun göstərici hesabi orta kəmİ57ətin çəkili düsturu kimi aşağı- dakı şəkildə hesablanır:

- Efi f, B =

burada: B - firmanın potensialının inteqrasiyalaşdınimış

göstəricisidir;

B, - firmanın potensialını ayınca i göstəricisinin səviyyəsidir;

- i göstəricisinin firmanın potensialının formalaşdınlmasmda əhəmiyyətinik çəkisidir (ranqıdır).

Orta bal 10-a nə qədər yaxındırsa, firmamn potensialı da bir o qədər

güclüdür və deməli, onun rəqabotqabiliyyətliliyi də bir o qədər yüksəkdir. Göründüyü kimi, firmamn rəqabətqabiliyyətliliyinin və rəqabət sta-

tusunun müəyyənləşdirilməsində onun potensialı həlledici amil hesab

olunur.

“Firmamn rəqabət status”(FRS) anlayışını elmi dövriyyəyə məşhur Amerika iqtisadçısı İ.Ansoff daxil etmişdir. O, firmanın rəqabət mübari- zəsində statusunu müəyyənləşdirmək üçün aşağıdakı düsturdan istifadə edil- məsini tövsiyyə edir:

L - h S , C r

FRS = -^—

■^0 " h

^0 ^0

burada: 1^ - firmanın strateji kapital qoyuluşlarının səviyyəsidir;

4- kapital qoyuluşlarının kritik həddidir; bu həddən yuxarı firma mənfəətlə fəaliyyət göstərir, aşağıda isə zərərlilik zolağına düşür;

IQ - kapital qojmluşlarının optimal həcmidir;

Sj - firmam ekspert tərəfindən balla qiymətləndirilən hazırda tətbiq etdiyi strategiyadır;

SQ - firmanın optimal strategiyasıdır (ekspert tərəfindən balla qiymətləndirilir);

Cy - firmanın faktiki potensialıdır (ekspert tərəfindən balla qiiymət- ləndirilir);

CQ - firmanın optimal potensialıdır (ekspert tərəfindən balla

qiymətləndirilir).

Əgər FRS = 1 -ə bərabər olarsa, bu, o deməkdir ki, firma maksimum səviyyədə səmərəli fəaliyyət göstərir;

F/?5' = 0-a bərabər olarsa, firma mənfəət əldə etmir və zərərlə fəaliyyət göstərir.

0 FRS ■< 0.4 olarsa, firmanın rəqabət mövqeyi zəif qiymətləndirilir;

0.5 '< FRS •< 0.7 olarsa, firmanın rəqabət mövqeyi orta səviyyədə qiymətləndirilir;

0.8 -< FRS.< 1.0 olarsa, firma güclü rəqabət mövqeyinə malikdir.

Rəqib firmamn fəaliyyətinin nəticəliliyini və onun bazar mövqeyini qiymətləndirməkdən həmin firmämn potensialının tərkib hissəsi kimi çıxış edən bir sıra əŞas amillərin öyrənilməsinə ehtiyac yaranır. Onlara aşağıdakıları aid etmək olar:

• 
  Firmamn imici;
  
• 
  Firmamn fəaliyyətinin əsaslandığı məhsulun konsepsiyası;
  

Firmanın məhsullanmn keyfiyyəti, onlann səviyyəsinin dünyada

qəbul edilən keyfiyyət səviyyəsinə uyğun olması (adətən, istehlakçılar arasında sorğulann apaniması və müqayisəvi testlərin tətbiqi vasitəsilə müəyyən edilir);

• 
  İstehsal-təsərrüfat fəaliyyətinin (biznes növlərinin) diversifikasiya- sı, məhsulların nomenklaturasımn müxtəlifliyi;
  
• 
  Başlıca biznes növləri üzrə firmamn bazar payı; yeni məhsullann işlənib hazırlanması imkanlarım xarakterizə edən elmi-tədqiqat və konstruk- tor bazasımn gücü (ETTKİ-ə aynlan vəsaitlərin həcmi, əməkdaşların sayı, avadanlıqlarla təminolunma səviyyəsi, ETTTCİ-nin səmərəliliyi və s.);
  
• 
  Yeni məhsullann istehsalına keçidi və istehsalı mənimsənilmiş məhsullann həcmini artırmağa imkan verən istehsal bazasımn gücü (işçilərin sayı, istehsalın əsas fondlarla təminolunma səviyyəsi, əsas fondlardan istifadənin səmərəliliyi; xərclərin strukturu; fəaliyyət miqyasımn effekti və istehsalda təcrübə ilə əlaqədar məsrəflərə qənaət və s.);
  
• 
  Firmamn maliyyə-iqtisadi vəziyyətinin stabilliyi;
  
• 
  Mümkün əlavələr və güzəştlər nəzərə alınmaqla məhsullara formalaşan bazar qiymət səviyyələri;
  
• 
  Marketinq tədqiqatlanmn aparılmasına aynlan vəsaitin həcmi;
  

marketinq tədqiqatlarının aparılma tezliyi və onun dərinliyi;

• 
  İstehlakçıların cəlb olunmasını və saxlanmasım xarakterizə edən satış öncəsi xidmətin səviyyəsi:
  
• 
  İstifadə olunan əmtəə '‘hərəkəti” kanalları baxımıdan satışın səmərəliliyi;
  
• 
  Satışın stimullaşdınima səviyyəsi (müəssisənin ticarət heyətinin, vasitəçi təşkilatların və istehlakçıların stimullaşdırılması);
  
• 
  Reklam fəaliyyətinin səmərəliliyi;
  
• 
  Satış sonrası servis xidmətinin səviyyəsi;
  
• 
  Xarici sahibkarlıq mühitində fırmamn həyata keçirdiyi siyasətin səmərəliliyi (firmanın öz münasibətini dövlət və yerli hakimiyyət orqanları, ictimai təşkilatlar, mətbuat, yerli əhali və vətəndaş hərəkatı qrupları ilə müsbət planda tənzimləmək qabiliyyəti).
  

Yuxarıda sadalanan amillər rəqib firmanın fəaliyyətinin öyrənilməsi zamanı nəzərə ah ian amillərdir. Rəqib firmanın əmtəələrinin rəqabətqabi- liyyətliliyini və onun marketinq fəaliyyətinin səmərəliliyinin daha dərindən öyrənilməsi məqsədilə bu amillər detallaşdınla və onlann siyahısına yeniləri əlavə oluna bilər Nəzərdən keçirilən amillər üzrə əldə olunan informasiyaların müvafiq göstəricilər də nəzərə alınmaqla cədvəl şəklində əks etdirilməsi fırmamn bazar mövqeyi və rəqabətqabiliyyətliliyi haqqında daha dolğun təsəvvür əldə etməyə imkan verir.

Rəqib firmanın əsas rəqabət amilləri üzrə fəaliyyətlərinin təhlili onların güclü və zəif tərəflərini aşkara çıxarmağa və müəssisənin güclü və zəif tərəfləri ilə qarşılıqlı müqayisələr aparmağa şərait yaradır. Belə müqayisələr nəticəsində firmanın rəqabət mübarizəsində özünü büruzə verən zəif tərəfləri ai'adan götürülə, güclü tərəfləri daha da gücləndirilə və rəqabətqabiliyyətliliyi yüksəldilə bilər.

Əsas rəqiblərin rəqabətqabiliyyətliliklərinin qiymətləndirilməsi rəqabəti şərtləndirən əsas amillər üzrə informasiyaların əldə olunmasını tələb edir. Bu, həlli kifayət qədər çətin olan məsələdir və həmin məsələnin həllinin çətinlik dərəcəsi müxtəlif sahələr və fəaliyyət növləri üçün fərqlidir. Məsələn, oliqopolıya bazar şəraitində və inhisarçı mövqe tutmaqla fəeıliyyət göstərən müəssisələrin fəaliyyətlərinə (buraxılan məhsulların həcminə və çeşidinə, məhsullann qiymətlərinə, müxtəlif bazarlarda satışın həcminə, müəssisələrin maliyyə-iqtisadi vəziyyətinə və s.) dair təkrar informasiya- lann əldə olunması başqa bazar strukturlannda fəaliyyət göstərən müəssisələrin fəaliyyətlərinə dair informasiyaların əldə olunması ilə müqayisədə xeyli dərəcədə aseındır. Bu bazar strukturunda istehlakçılardan, vasitəçilərdən və başqa mənbələrdən toplanılan ilkin informasiyaların rolu və əhəmiyyəti daha çox olur.

Spesifik xarakterli və kütləvi olmayan xidmətlər göstərən (məsələn.

xüsusi avadanlıqlann quraşdınlması ilə məşğul olan) müəssisələrin öz rəqiblərinin fəaliyyətlərinə dair informasiyalar toplamalan daha çətindir. Müştərilər belə olan hallarda rəqib fırmanm xidmətləri haqqında çox həvəssiz halda informasiyalar verirlər. Rəqib firmanın fəaliyyətinə dair informasiyaların yığılması metodlanna gəldikdə isə, qeyd etmək lazımdır ki, bu məqsədlə bəzən informasiyalann yığılmasının qeyri-formal metodlan hesab olunan texniki, kommersiya və marketinq kəşfıyyatlannın tətbiqi daha yaxşı nəticələr verir.

6.