Dərs vəsaitinin bu hissəsi təbiət və cəmiyyətin fəlsəfəsinə həsr
Yüklə 3 Mb. Pdf görüntüsü
|
salır, mədənijo'ətin inkişafına mənfi təsir göstərirdi. Məhz bu vaxt təbii-elmi və humanitar biliklərin arasında, ümumiyyətlə elm və əxlaqi-etik şüur arasında uyğunsuzluq daha da dərinləşir. Kapitalizm yarandığı vaxtdan indiyə qədər elmi və maddi istehsal arasında qarşılıqlı əlaqə daim dərinləşir və təkmilləşir. Bu gün bu proses istehsalın daha çox avtomatlaşmasında, insan beyninin qismən kibernetik qurğularla, kompüterlə əvəz olunmasında öz əksini tapır. Elmin köməyi ilə az əmək çəkməklə böyük nailiyyət qazanmaq mümkün olmuşdur. Elmin ictimai əhəmiyyəti adamların həyat və əməyini yüngülləşdirmək, cəmiyyətin təbiət üzərində ağıllı hakimiyyətini aıtımıaq, ictimai
münasibətlərin təkmilləşdirilməsinə kömək etmək, insan şəxsiyyətini harmonikləşdirməkdən ibarətdir. Müasir elm öz kəşfləri və ixtiraları hesabına adamların həyatını və fəaliyyətini yüngülləşdirmək üçün xeyli iş gömıüşdür. Elmi kəşflər və ixtiralar əməyin məhsuldarlığının yüksəlməsinə və məhsulların artmasına gətirib çıxarmışdır. Lakin elm xəzinəsi bütün adamlara eyni ölçüdə xoşbəxtlik gətirməmişdir. Elm çox güclü silahdır, kimin əlində olmasından asılı olaraq adamlara ya xoşbəxtlik, ya da ölüm gətirə bilər. Elm insansız gücsüzdür, bununla belə elm insansız məqsədsizdir. Əksər kəşflər və ixtiralar həm səmərəli, həm də dağıdıcı təsirə malikdir və buna görə güclü imkana və təhlükəyə malikdir. Hər şey onun kim tərəfindən və necə istifadə olunmasmdadır. İ.Kant böyük alim olsa da həm elmə, həm də alimə ehtiyatlı və tənqidi yanaşırdı. J.J.Russo kimi o ictimai, o cümlədən elmi tərəqqinin ziddiyyətlərini görür, toplanan biliklərin insanlara xeyir gətirməsindən ehtiyat edirdi. 371 Tarix sübut edir ki, elmi kəşflərin hələ təhlükəsi görünmədiyi vaxtdan ayrı-ayrı mütəfəkkirlər onlarda olan öldürücü təhlükələri görürdülər. Qonkur qardaşlarının söylədikləri bir fikir ətrafında düşünməyə dəyər; “Deyirlər ki, Bertelo yazır ki, elmi inkişafın yüz ilindən sonra insan atom nə olduğunu biləcək və öz arzusu ilə günəş işığını azalda, söndürə və yenidən yandıra biləcək. Klod Bernar öz tərəfindən bəyan etmişdir ki, fiziologiyanın öyrənilməsindən yüz il keçdikdən sonra insan həyatını idarə etmək və adam yaratmaq mümkün olacaq. Biz etiraz etmədik, lakin düşünürük ki, dünya bu ana çatanda Yer kürəsinə qoca ağsaqqal Allah əlində açar bağlamaları enəcək və bəşəriyyətə deyəcəkdir: “Cənablar bağlanırıq!”. Son vaxtlara qədər alimlər öz kəşflərinin dramatik və faciəli nəticələri haqqında fikirləşmirdilər. Elmi biliyin hər artımı əvvəlcədən xeyirli hesab olunur və bəraət qazandırılırdı. Xirosima və Naqasakidən sonra vəziyyət dəyişdi: elmi kəşflərin mənəvi dəyəri problemi yarandı. Məlum oldu ki, həqiqət xeyirdən kənar, dəyərlər meyarından kənar mövcud ola bilməz. Estetik inkişaf etmiş adama o tam açılır. Həqiqətin yeni anlamı yarandı: həqiqət sadəcə olaraq doğru bilikdən daha böyükdür. Kim elmdə irəliyə gedib əxlaqda geri qalırsa, o irəliyə getməkdən daha çox geriyə gedir. Bəşəriyyət bu gün Hamletsayağı olum, ya ölüm sualı qarşısında dayanmışdır. Hər hansı ehtiyatsızlıq bəşəriyyəti məhvolma təhlükəsi qarşısında qoya bilər. Dünyada xeyirlə yanaşı şər də inkişaf etmişdir. Bir sözlə, elmin inkişafı bir sıra həyat əhəmiyyətli, əxlaqı xarakterli problemlər yaratmışdır. Məgər indi klonlaşdırma problemindən yan keçmək olarmı, bir haqda ki, bunu insanın
üzərində həyata keçirmək istəyirlər? Bu insan ləyaqətini azaltmaqla yanaşı, həm də onu təhqir edir. Elmin funksiyaları: dərketmə, izahetmə, praktiki - fəaliyyət, proqnozlaşdırma, dünyagörünüşü, ictimai yaddaş və s. - haqqında qısa məlumat vermək məqsədəuyğundur. Tarixin 2,5 min illik dövrü ərzində elm inkişaf etmiş, zaman keçdikcə keyfiyyətcə dəyişmişdir. Elm daim öz həcmini genişləndirir, daha da mürəkkəbləşir. XX əsrin 60-cı illərindən Amerikalı elm tarixçisi və filosofu Tomas Kunun elmin inkişafı konsepsiyası daha çox tərəfdar toplamışdır. Kunun elmi biliklərini təkamülü ilə bağlı düşüncələrinin əsasını belə bir fakt təşkil edirdi ki, ictimaiyyatcı-alimlər əsaslı məsələlərlə, ictimai nəzəriyyələrin başlanğıc əsasları ilə bağlı fikirlər ayrılığına görə şöhrətlənirlər: təbiətşünaslar isə bu məsələ ilə bağlı az mübahisə edirlər. Adi vaxtlarda isə onlar sakitcə işləyir və sanki yazılmamış razılaşmanı müdafiə edirlər: nə qədər ki, hamının olduğu elm məbədi silkələnmir onun özülünün keyfiyyəti də müzakirə olunmur. Kun elmi metodologiyaya “paradiqma” anlayışının gətirdi ki, bu sözün də hərfi mənası nümunə deməkdir. Burada biliyin təşkilinin xüsusi üsulu qeydə alınır; dünyaya yeni baxışı müəyyən edən, deməli həm də tədqiqatlara təsir edən göstəriş verilir. Burada konkret problemlərin həllinin hamı tərəfindən qəbul olunmuş nümunələri verilir. Elmin inkişafının alternativ modelini ingilis filosofu İ.Lakatos irəli sürmüşdür. Elmi-tədqiqat proqramının metodologiyası adlanan bu konsepsiyada seçilən tədqiqat proqramının səmərəli həyata keçirilməsi tələb olunur. Elmin dəyişikliyi fenomeninin dərk olunmasında K.Pop- perin konsepsiyası mühüm rol oynamışdır. O, “elmi səmərələşdirici nəzəriyyə” hazırlamağı qarşısına məqsəd
Yüklə 3 Mb. Dostları ilə paylaş:
|