hakim mövqeyini saxlamaq üçün ciddi milli münaqişə ocaqlan yara
mışdı. Bunlardan ən dərini Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ bölgəsind
yaratdığı muxtar vilayətdə idi. Moskvanın fitvası və havadarlığı il
mərkəzdəki erməni lobbisinə arxalanan erməni millətçiləri, daşnakh
vaxtaşın Azərbaycanın əsasən XEX əsrin əvvəllərindən ermənilər tərç
fındən məskunlaşdırılmış bu ərazisinin ondan qopanlıb Ermənistan
verilməsi tələbi ilə çıxış edirdilər. 40-cı illərin ortalannda Moskvamı
bilavasitə A.Mikoyamn təşəbbüsü və Ermənistanda partiya elitasını fəal
iştirakı ilə «gizli» Qarabağ hərəkatı, «Qarabağ komitəsi» yaradı mışdı.
1945-ci ilin payızında Ermənistan rəhbərliyi növbəti dəl ÜİK(b)P MK
qarşısında Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ bölgəsinin or dan alınıb
Ermənistana verilməsi tələbini qoyur. ÜİK(b)P MK katü Q.M.Malenkov
Azərbaycan canişini M.Bağırovun bu məsələyə müm sibətini öyrənir.
Bağırov əhalisinin əksəriyyəti azərbaycanlı olan Şuş rayonundan başqa.
Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti ərazisinin Ermç nistana bu şərtlə
verilməsinə razılığını bildirir ki, bu torpaqlann əvəz nə Ermənistanın
əsasən azərbaycanlılar məskunlaşmış rayonlan Azəı baycana
birləşdirilsin. Əslində, bu, ermənilərə böyük güzəşt olard çünki
Azərbaycana birləşdirilməsi təklif edilən torpaqlar 1920-ci ild onun «öz
razılığı» ilə Ermənistana verilmiş ərazilərin yalnız bir hissə? idi. Lakin bu
şərt Ermənistan bir yana qalsın, heç mərkəzi də təmin ed bilməzdi. Bu,
Zəngəzurun yenidən Azərbaycana qaytaniması ilə Tüı kiyə və Sovet
imperiyasının türk xalqlan arasında yaradılmış «ermər ərazisinin» ləğvi
demək olardı. Əksinə, Moskva şərq və qərb türk dür yası arasında
yaratdığı «sanitar kordon»u daha da möhkəmləndirmə tədbirləri gördü.
Əwəla, azərbaycanlılann Ermənistan SSR ərazisində dədə-baba
torpaqlanndan qovulmasının növbəti mərhələsi başlandı. 1947-ci il
dekabnn
23-də
SSRİ Nazirlər Soveti «Ermənistan SSR-dən
kobcozçulann və başqa azərbaycanlı əhalinin Azərbaycan SSR-in Kür-
Araz ovalığına köçürülməsi haqqında» qərar verdi. 1948-ci il 10 mart
tarixli daha bir qərarla bu işi həyata keçirmək üçün konkret tədbirlər planı
müəyyən olundu. Qərara görə 100 min azərbaycanlı 1948-1950-ci illərdə
«könüllülük prinsipinə əsasən» Azərbaycana köçürülməli idi. Sovet
hökuməti azərbaycanlıların çıxanidığı ərazilərdə xaricdən gələn
ermənilərin - axbarlann yerləşdirilməsinə icazə verdi.
1948-1953-cü illərdə heç bir könüllülük prinsipi nəzərə alınmadan
Ermənistan SSR-dən 100 mindən çox azərbaycanlı zorla Azərbaycan
SSR-yə keçməyə məcbur edildi. Ermənistanın dağlıq bölgələrindən
382
Azərbaycanın Kür-Araz vadisinə köçürülən
on minlərlə əhalinin taleyi
daha faciəli oldu. Onlann hər üç nəfərindən biri yeni şəraitə, isti, quru
iqlimə, məişət təminatsızlığına uyğunlaşa bilməyib aclıq və xəstəlik-
dən həlak oldu.
Moskva istəyinə nail oldu; Ermənistanda azərbaycanlılann sayı
azaldı. Bununla bərabər, Azərbaycanın qərb bölgələrinə - Daşkəsən,
Goranboy, Şəmkir, Gəncə, Dağlıq Qarabağa, habelə Bakıya erməni
ekspansiyası gücləndi. Yeni sənaye mərkəzlərinə - Sumqayıta, Əli-
Bayramlıya, Mingəçevirə, Daşkəsənə başqa respublikalardan minlərlə
adam, o cümlədən erməni köçürüldü.
Sovet imperiyasının Cənubi Qafqazda yeritdiyi antitürk siyasətinin
bir təzahürü də Ermənistan və Gürcüstandakı qədim Azərbaycan
torpaqlarında toponimlərin özgələşdirilməsinə geniş rəvac verilməsi
idi. 1950-ci ildən bu iş Gürcüstanda da xeyli canlandı. Borçalı rayonu
Mameuli adlandırıldı.
İ.V.Stalinin vəfatından (1953-cü il 5 mart) sonra
hakimiyyətə can atan N.S.Xruşşov Sov.İKP MK
katibi kimi nəzarət etdiyi partiya aparatının, ali hər-
bi rəhbərlərin yaxından köməyi ilə siyasi rəqiblə-
rinə - stalinizmi bu və ya başqa şəkildə davam etdir-
məyə çalışan L.P.Beriyaya, Q.M.Malenkova və başqalanna qalib gəldi,
1953-cü ilin sentyabrında Sov. İKP MK-nın birinci katibi seçildi. Par-
tiya və cəmiyyət onu yeni lider kimi qəbul edə bilmirdi. N.S.Xruşşov
Stalinin şəxsiyyətinə pərəstişi məhv etməklə, populyar tədbirlərlə,
islahatlarla partiyada və cəmiyyətdə nüfuz qazanmağa çalışırdı. İctimai
tərəqqiyə əngəl olan köhnə siyasi sistemin, bürokratiyanın ifrat cəhət-
lərini, partiya-təsərrüfat fəallanna qarşı repressiyanı, cəmiyyətdəki va-
himəni aradan qaldırmağa cəhdlər göstərildi. Mövcud siyasi sistemin
bütün qüsurlan yalnız Stalinin şəxsiyyətinə pərəstişin, partiya həya-
tında «Lenin normalannın» pozulmasının nəticəsi kimi qələmə verildi.
Sov.tKP XX qurultayında (1956-cı il fevral) «sosialist demokratiyasını
dərinləşdirməklə» sistemi, kollektiv rəhbərliyi, partiyadaxili demokra-
tiyanı, xalqla əlaqəni genişləndirməklə partiyanı daha da möhkəmlən-
dirmək kimi qeyri-real tədbirlər müəyyən olundu. Partiyanın Mərkəzi
Komitəsi «Şəxsiyyətə pərəstiş və onun nəticələrini aradan qaldırmaq
haqqında» (1956-cı il 30 iyun) qərar qəbul etdi. Stalinizm, şəxsiyyətə
pərəstiş tənqid olundu, onun təzahürləri göstərildi, lakin bu hadisəni
törədən səbəblər mövcud rejim üçün əlverişli olmadığından açıqlanma-
50-ci illərin orta-
ları <- 60-cı illərdə
siyasi sistemi
təkmilləşdirmək
cəhdləri
383