Dərslik adu-nun vəsaiti ilə çap olunur. Bakı Mütərcim 2017 Elmi redaktor
Yüklə 3,62 Mb. Pdf görüntüsü
|
| MÜRƏKKƏB CÜMLƏ
Mürəkkəb cümlə problemi dilçilikdə ən çox iĢlənən, ən çox mübahisələrə səbəb olan məsələlərdəndir. Ġstər xarici, istər rus, istərsə də Azərbaycan dilçiliyində mürəkkəb cümləyə çoxlu təriflər verilmiĢdir. Mürəkkəb cümlələrə verilən təriflərin əksə- rində belə bir ümumi fikir vardır ki, o, iki və daha artıq sadə cümlənin bir qrammatik və məntiqi tam ətrafında birləĢməsindən yaranır. Mürəkkəb cümlədə birləĢən hər sadə cümlənin öz sintaktik-qrammatik əsası olmalıdır. Bu mövqedən yanaĢdıqda mürəkkəb cümləyə verilən belə sadə təriflə razılaĢmaq olar ki, iki və daha artıq sadə cümlənin birləĢməsindən ibarət olub, bir mürəkkəb fikir ifadə edən cümlələrə mürəkkəb cümlə deyilir. Komponentlərinin istər sintaktik-qrammatik, istərsə də məntiqi cəhətdən qarĢılıqlı əlaqə və münasibətlərinə görə mürəkkəb cümlələri iki qrupa bölmək olar: 1. Tabesiz mürəkkəb çümlələr. 2. Tabeli mürəkkəb cümlələr. Tabesiz mürəkkəb cümlələr. Adından da göründüyü kimi, tabesiz mürəkkəb cümləni əmələ gətirən müstəqil tərkib hissələri bir-birinə tabe olmur. Bunları qrammatik cəhətdən bir- birinə bağlayan ya tabe etməyən bağlayıçılar, ya da intonasiya olur. Məs., YaxĢı görünür surəti-məhvəĢlərin, əmma YaxĢı nəzər etdikdə sərəncamı yamandır. (Füzuli) Duma uçuban həvayə düĢdü, Laçın aluban ovayə düĢdü (Xetai) Tabesiz mürəkkəb cümlələri əmələ gətirən tərkib hissələr – sadə cümlələr arasında məntiqi əlaqə də olmadıdır. Buna məna olaqoləri deyilir. Belə əlamətlərin aĢağıdakı növləri vardır: zaman əlaqəsi (eyni zamanlıq və ardıcıllıq), aydınlaĢdırma olaqosi, ziddiyyət əlaqəsi, bölüĢdürmə əlaqəsi. Zaman əlaqəsi sadə cümlələr arasında birləĢdirici ünsür kimi çıxıĢ edir. Zamanın eyni zamanlıq və ardıcıllıq ifadə edən ıkı növü vardır. Məs., Eyni zamanlıq: Çıxır dağ döĢünə körpə quzular, Tərlanın səsini əks edir sular. (S. Vurğun) Ardıcıllıq. Ġclas qurtardı, hamı Rüstəmə baxırdı. (M. İbrahimov). Aydınlaşdırma əlaqəsi tabeli mürəkkəb cümlələrdə tərəflərin biri (çox vaxt birincisi) digərini aydınlaĢdırır. Bu tipli tabeli mürəkkəb cümlənin iki növü vardır: A n a 1 i t i k-s i n t e t i k tipli tabesiz mürəkkəb- cümlələrdə əvvəlcə tərəflər izah edilir, sonra ikinci tərəf onu ümumiləĢdirir. Məs., Kimi odun yarır;, kimi ocaq yandırır, kimi düyü andır, kimisi Hacının evinə qarın-qarın yağ gətirir – hərənin əli bir iĢdə idi. (M. Colal). Sintez-analiz tipli tabesiz mürəkkəb cümlələrdə isə ümumiloĢdirici məlumat verilir, sonra iso onun təfərrüatı. Bu, bir növ əvvəlkinin əksini təĢkil edir. Elo həmin cümlənin komponentlərinin yerini dəyiĢməklə bu növ cümləni almaq olar. Məs., hörənin əli bir iĢdə idi: kimi odun yarır, kimi ocaq yandırır, kimi düyü arıdır, kimisi Hacının evinə qarın-qarın yağ gətirirdi. Və yaxud baĢqa bir misal: Mənim noyimdir: evim var, maĢınım var, savadını var. Qarşılı q-z i d d i y y o t olaqoli tabesiz mürokkəb cümlolərdə sadə cümlələrdə ifadə edilmiĢ fikirlər bir-birinə qarĢı qoyulur.-Məs., Payız çoxdan girmiĢdi, amma qardan əsər- olamət yox idi. (C. Məmmodquluzadə). Qarşılıq-ziddiyyət əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlələrdə sadə cümlələrdə ifadə edilmiĢ fikirlər bir-birinə qarĢı qoyulur.-Məs., Payız çoxdan girmiĢdi, amma qardan əsər- əlamət yox idi. Yüklə 3,62 Mb. Dostları ilə paylaş:
|