Dərslik adu-nun vəsaiti ilə çap olunur. Bakı Mütərcim 2017 Elmi redaktor
Yüklə 3,62 Mb. Pdf görüntüsü
|
| (C.
Məmmədquluzadə). Bu cümlədə ziddiyyətli qarĢılaĢdırma vardır. Bəzən qarĢılaĢdırma ziddiyyotsiz olur. Mos., Dəyirman bildiyini eylər, çax-çax baĢın ağrıdar. Ġt hürər, karvan keçər. Bölüşdürmə əlaqəsi dildə o qədər də geniĢ yayılmamıĢdır. Tabesiz mürəkkəb cümlədə fikirlər bir-birini əvəz edir, müəyyən iki və daha artıq fikirdən birinin icrasına iĢarə edilir. Məs., Ya mən gəlim, ya sən gəl. Tabeli mürəkkəb cümlə. Tabeli mürəkkəb cümlə ilə tabesiz mürəkkəb cümlələrdə oxĢar cəhətlər olsa da, onlar məntiqi və qrammatik cəhətdən fərqlənir. Əgər tabesiz mürəkkəb cümlənin komponentləri bərabər hüquqlu olursa, tabeli mürəkkəb cümlələrdə tərəflər bir-birindən həm məntiqi, həm də qrammatik cəhətdən asılı olur. Belə ki, komponentlərdən biri digərinin izahına möhtac olur. Bu möhtaclığın növü də tabeli mürəkkəb cümlənin budaq cümlələrində ifadə edilir. Tabeli mürokkob cümlənin də tərəfləri həm bağlayıcı, hoın do intonasiya vasitəsilə birləĢir. Belə cümlələrdə tabe olan hissə budaq, tabe edən tərəf isə baĢ cümlə adlanır. Budaq cümlənin hüdudları, xüsusiyyətləri, onlara münasibət haqqında çox deyilmiĢ, çox da yazılmıĢdır. 1 Tabeli mürəkkəb cümlələrdə əsasən, cümlənin bu və ya digər üzvü baĢ cümlədə iĢtirak etmir, geniĢlənərək budaq cümlə səviyyəsində çıxıĢ edir. Bu səbəbdən də 1 Bax: Ə.A b d u 11 a y c v. «Müasir Azərbayçan dilində tabeli mürəkkəb cümlələr. B., «Maarif». 1974. belə cümlələri sadələĢdirmək olur. Bu vaxt budaq çümlə sadə geniĢ cümlənin müəyyən üzvünə çevrilir. Budaq cümlənin tipini müəyyənləĢdirmək üçün baĢ cümləyə sual vermək lazımdır. Budaq cümlə baĢ cümləyə verilmiĢ hansı üzvün sualına cavab verirsə, deməli, həmin üzvün ad» ilə bağlıdır. Cümlə üzvlərinə görə budaq cümlənin aĢağıdakı növləri vardır: mübtəda, xəbər, təyin, tamamlıq və zərflik budaq cümləsi. Mübtəda budaq cümləsi tabeli mürəkkəb cümlədə mübtəda baĢ cümlədə iĢtirak etmir. BaĢ cümləyə verilmiĢ mübtəda sualları ilə onu müəyyənləĢdirmək olar. Məs., Məlum olur ki, insanın saçının tökülməsi və saqqalının ağarması onun qocalığına dəlalət etməz. (Ü. Hacıbəyov). BaĢ cümlədə olan «məlum olur» ki, hissəsində «nə» sualına cavab tapmaq üçün ikinci hissəyə müraciət edirik. Xəbər budaq cümləsi, adətən, ismi xəbərlərlə ifadə edilməli cümlələrdə xəbər iĢtirak etmədikdə yaranır. O, baĢ cümlənin iĢarə əvəzliyi ilə ifadə edilmiĢ xəbərini izah edir. BaĢ cümlədə budur, odur, belədir, elədir, bu idi, o idi və s. kimi əbərlər olduqda budaq cümlə xəbəri izah edir. SadələĢdikdə cümlənin xəbəri olur. Məs., Arzum budur, boy atasız, ananıza tez çatasız. Tamamlıq budaq cümləsi baĢ cümlədə olmayan tamamlığı ovoz edir. Tamamlıq xəbərə aid olduğu kimi, tamamlıq budaq çümləsi də baĢ cümlənin xəbərini tamamlayır. Tamamlıq hansı hallarda ifadə olunursa, həmin vəziyyətlərdə do tamamlıq budaq cümləsi olur. Məsələn: Dedi: sənlə yoxdur aram, Dedim: axı sənətkaram Çox özünü öymə, dedi. (H. Arif). Təyin budaq cümləsi baĢ cümlədə isim və substantivləĢmiĢ hər hansı üzvü (mübtəda, tamamlıq və s.) izah edir. Təyinin sualları olan necə? nə cür? hansı? suallarından birinə cavab verir. Məs., Həmin Rüstəməm ki, topdağıtmaz CümĢüd bəyin evini xaraba qoydum. (N. Vəzirov). Zərflik budaq cümləsi də öz növbəsində baĢ cümlənin iĢtirak etməyən zərfliyini əvəz edir. Zərfliyin özünün bir neçə nevü olduğu kimi, zərflik budaq cümləsinin də həmin adda növləri vardır. Tərzi-hərəkət budaq cümləsi baĢ cümlədəki iĢ hal və hərəkətin necə icra olunduğunu bildirir və песо? по cür? suallarına çavab olur. Məs., Elə acmıĢam ki, nə versən yeyərəm. Müqayisə budaq cümləsi tərzi-hərəkətə çox yaxındr. Bu müqayisə daha çox məntiqi xarakterdə olur. Məs., MaĢın elə gedirdi ki, sanki qanadlı quĢdur. Zaman budaq çümləsi baĢ cümlədəki iĢ, hal və hərəkətin zamanını bildirir və no vaxt? по zaman? suallarından birinə cavab verir. Məs., Çaldı vəqta ki, ərəb ləĢkəri-ətrakə zəfər Dini abamızı eylədi həp zirü-zəbər. (Sabir). Yer budaq cümləsi baĢ çümlədə icra olunan iĢ, hal və hərəkətin yerini bildirir və yer zərfliyinin suallarına cavab olur. Məs., O yerdə ki, sən varsan, bil ki, varam mən. O yerdən ki, su axmadı, orada yaĢamaq, ev tikmək olmaz. Səbəb budaq cümləsi baĢ cümlədəki iĢ, hal və hərəkətin səbəbini bildirir, no səbəbə? nə üçün? niyə? nədən ötrii? suallarına cavab verir. Məs., Onunçun öyrətdim ki, əlimi bu sənətə- Bir gün sənə əl açıb düĢməyim xəcalətə. (Nizami). Kəmiyyət budaq cümləsi baĢ çümlədə icra olunan iĢ. hal və hərəkətin kəmiyyətini bildirir və nə qədər ?sualına cavab verir. Məs., Nə qədər apara bilirsən , o qədər götür. Nə qədər ki, sən tapĢırmıĢdın, o qədər də mən aldım. Nəticə budaq cümləsi çox vaxt tərzi-hərəkət budaq cümləsinə oxĢasa da, ümumi nəticə bildirdiyi üçün ondan ayrılır. Belə ki, nəticə budaq çümləsində baĢ cümlədən sonra «nəticədə» sözünü fikrən əlavə etmək olur. Bundan əlavə, nəticə budaq cümləsi sadələĢmir. Məs., O qədər edəcəksən ki, o nataraz dədən tutacaq qolundan qatacaq Yastı Salmanın qabağına, (M. İb-rahimov). Ġlk baxıĢda cümlə kəmiyyət budaq cümləsinə oxĢayır. Amma diqqətlə yanaĢdıqda nəticə mənası aydın görünür. ġərt budaq cümləsi də sadələĢməsı mümkün olmayan qrammatik konstruksiyadan ibarət olur. Belə cümlələrdə baĢ cümlədəki iĢ, hal və hərəkətin Ģərti izah edilir. Məs., Ürəyimə gələni deməsəm, buradan getmərəm. Yüklə 3,62 Mb. Dostları ilə paylaş:
|