Dərslik adu-nun vəsaiti ilə çap olunur. Bakı Mütərcim 2017 Elmi redaktor

AREAL TƏSNĠF 
Bu təsnifın tarixi o qədər də qədim deyil. XIX 
əsrdə bu təsnifın rüĢeymləri meydana gəlmiĢ, XX əsrdə 
isə öz prinsiplərini müəyyənləĢdirmiĢdir. Areal təsnifın 
qarĢısında duran vəzifə dünyanın dilçilik xəritəsini 
hazırlamaq və bu xəritəyə görə dünya dillərini 
öyrənmək, müxtəlif ölkoiərdo dillərin yayılması və hər 

---

hansı 
bir 
ölkənin 
dil 
muzeyindən 
səciyyələndirilməsindən ibarətdir. Məs.: Az.;.uaycan 
respublikasını dil cəhətdən səciyyələndirərkən no 
nəzərdə tutulmalıdır?
I) Azərbaycanda nə qədər qeyri-millət yaĢayır
1
. 
Azərbayçanlılann 99.1 faizi (5, 754, 2 min) 
Azərbaycan dilini, 24, 2 min nəfər (0, 4 faiz) rus dilini və 
26, 6 min nəfər baĢqa dilləri öz ana dili hesab edir. 
BaĢqa millətlərdən olan 26, 6 min nəfər 
Azərbaycan dilini ana dili hesab edir. Bundan əlavə, 
digər millətlərə mənsub olan 263, 9 min nəfər və ya 21, 7 
faiz sərbəst danıĢdığı Azərbaycan dilini ana dili hesab 
edir (1979-cu ildə bu rəqəm 207, 5 min nəfər idi). Ruslar 
'Журнал «Вопросы языкознания». 1960№4. стр.10 
J
С
б «Язык п 
общество», стр. 78-80 
Azərbaycanl
ılar 
58
05, 0 
Ruslar 
39
2, 3 
Ləzgilər 
17
1, 1 
Avarlar 
44, 
1 
Ukraynalılar 
32, 
3 
Tatarlar 
31, 
4 
Yəhudilər 
25, 
3 
TalıĢlar 
21, 
2 
Türklər 
17, 
7 
Gürçülər 
12, 
2 
Tatlar 
10, 
2 
Udinlər 
6, 1 
Dağ 
yəhudiləri 
5, 5 
BaĢqa 
millətlər 
44, 
6 

---

arasında 56, 1 min nəfər (14, 3 faiz), avarlar arasında 30, 
4 min nəfər (69, 0 faiz), ləzgilər arasında 
81, 1
min nəfər 
(47, 7 faiz) Azərbaycan dilini ikinci ana dili 
adlandırmıĢdır. 
Qeyri-rus' milliyyətinə mənsub 2.165, 4 min nəfər 
(32, 7 faiz) rus dilini ikinci ana dili adlandırır. 
Bütün bu faktlar areal prinsip üzrə müəyyən 
coğrafi ərazidə dillərin bölgüsü üçün əsas verir. Bundan 
.əlavə, bu rəqəmlər Azərbaycan dilçilik xəritəsinin 
yaranması üçün ən tutarlı mənbədir. Azərbayçandan 
kənarda olan (rus, ləzgi, tatar və s.) dillərin linqvistik 
xəritəsinin hazırlanması üçün də bu rəqəmlər çox Ģey 
verə bilər ki, burada hansı dil necə təmsil olunmuĢdur.
FUNKSĠONAL TƏSNĠF 
Bu təsnif linqvo-sosioloji və sadəcə sosioloji tosnif 
də adlanır. Dillərin funksional fəaliyyət dairəsi, iĢlənmə 
sferaları funksional tosnifın əsasını təĢkil edir. Bu 
məsələdə də alimlərin mövqeləri müxtəlifdir. Məs., Y. 
D. DeĢeriyev dilləri iĢlənmə sahələrinə görə bölürsə, V. 
A. Avrorin dilləri onların funksional inkiĢafına görə 
qədim yazılı, gənc yazılı və yazısız – deyə üç qrupa 
bölür. Bu fikri o, belə əsaslandırır ki, yazısı olma tarixinə 
görə dünya dillərinin təsnifı gələcəkdə ədəbi dillərin 
inkiĢaf perspektivlərini müəyyənləĢdirməyə kömək 
edər.
1
Y. D. DeĢeriyev dillərin funksional fəaliyyət 
prinsipinə görə tosnifındə maraqlı fikirlər söyləyir. O 
göstərir ki, bir tərəfdə beynəlxalq dillər – rus, ingilis, 
fransız dili, digər tərəfdə isə bir aulun dili, məiĢət-ailə 
dilləri dayanır. Dünyanın baĢqa dilləri bu iki qütb 
arasında aralıq mövqeyi tutur.
3
Dilçiliyin vəzifəsi bu 

---

dillərin funksional fəaliyyət dairələrini nəzərə alaraq 
onları təsnif etməkdir. BMT təhlükəsizlik Ģurasının üzvü 
olan dövlətlərin dilləri (ingilis, rus, Çin, fransız, alman) 
beynəlxalq dil olduğu halda, Xınalıq (Quba 
rayonundadır), Kilit (Ordubad rayonundadır) dilləriııdq 
çəmi 100 – 150 nəfər danıĢır. 
Dilin funksional fəaliyyət dairəsini daha yaxĢı izah 
etmək' üçün respublikamıza müraciət etmək olar. 
TĠPOLOJĠ TƏSNĠF 
Tipoloji təsnif dünya dillərinin təsnifındo gcncaloji 
tosnifdon sonra yaranmıĢdır. Bu prinsip dillərin r^ini 
əsas götürür. Tipoloji təsnifı çox vaxt morfoloji prinsiplə 
yanaĢı, sinonim termini kimi də iĢlədirlər. Amma 
tipologiya geniĢ anlayıĢ olub, tokcə dilin morfem 
sistemini deyil, onun fonetik və sintaktik səviyyələrini 
do əhatə edir. 
Dünya dillərinin tipoloji təsnifı ideyası öz 
əsaslarını XVIII ı əsrin axırları və XIX əsrin əvvəllərində 
Avropa və Amerika ■ mədəniyyətində yaranmıĢ 
romantizm ədəbi-estetik cərəyanından alır. Bir cərəyan 
olaraq ədəbiyyatda, incəsənətdə, teatrda romantizm 
haqqında çox danıĢılmasına baxmayaraq, 
j 
dilçilikdəki 
romantizm haqqında çox az yazılmıĢdır. Ədəbiyyatda, 
təsviri sənətdə, teatrda, musiqidə romantizm daha çox 
inkiĢaf etmiĢdir. Umumi romantizmin baniləri Avqust və 
Fridrix 
ġlegel 
qardaĢları, 
F.Novolis, 
L.Tik, 
V.Vakkenrayer və ] baĢqaları elm və incəsənət tarixində 
yeni bir dünyagörüĢünün əsasını qoymuĢlar. Onlar bu 
sahədəki klassik baxıĢlara qarĢı çıxaraq göstərirlər ki, 
romantik incəsənət üçun həyatın həm , sosial, həm də 
estetik cəhətləri maraqlıdır. Bu cərəyan öz I qarĢısına 

---

tarixi bir vəzifə qoymuĢdu: inkiĢafın bu mərhələsində 
burjua millətlərin ideya üstünlüyünü müəyyənləĢdirmək 
və milli özünüdərketməni təbliğ etmək. 
ı 
Onlar belə hesab edirdilər ki, yeni yaranmıĢ 
millətin yeni * mədəniyyəti olmalıdır. Onlar bir tərəfdən 
milli özünüdərketmə kimi mütərəqqi ideyanı, millətin 
tarixi kateqoriya olmasını göstərir, dikər tərəfdən 
Ģüurları geri çəkir, keçmiĢi ideallaĢ- 1 dınrdılar. 
' 
Romantiklər dilçilikdə bu cəhətdən istifadə 
edirdilər ki, xalq ruhu onun dilində yaĢayır, keçmiĢdən 
ayrıldıqca bu ruh zəifləyir, xalq ruhunu yaxĢı dərk etmək 
üçün geri qayıtmaq lazımdır. Çünki məhz əsatirlərdə, 
miflərdə, incəsənətdə, dildə xalq ruhu yaĢamıĢdır. Buna 
görə də romantiklər dillərin quruluĢunda xalq müdrikliyi 
axtarır, onların inkiĢaf etmiĢ «ruhunu» bərpa etməyə 
çalıĢırdılar. 
Bütün 
sənətlərdə, o cümlədən dilçilikdə 
romantizmin (habelə tipoloji təsnifın) əsasını qoyan 
Fridrix ġlegel 1808-ci ildə yazmıĢ olduğu “Hindlilərin 
dili və müdrikliyi” adlı əsərinda sanskrit dilini yunan, 
latın və türk dilləri ilə müqayisə etmiĢ və bu qərara 
gəlmiĢdir ki, dünya dilləri iki qrupa, flektiv və 
aqqlütinativ dillərə bölünür. F. ġlegel bu əsərdə iddia 
edir ki, hər bir dil müəyyən tipdə yaranır və o cür də 
qalır. (Bu fikirlə razılaĢmaq olar). O, daha irəli gedərək 
iddia edir ki, flektiv dillər üçün zənginlik, möhkəmlik və 
əbədilik, aqqlütinativ dillər 
ıso canlı inkiĢafdan uzaq olub, onlar üçun 
«kasıblıq, sünilik vo zoiflik» sociyyovidir. Bu qeyri-clmi 
fikro 
ġlegel kökün doyiĢib-dəyiĢməmosini əsas 
götürərək gəlmiĢdir. F. ġlegel flektiv dillərdə affıkslərin 

---

olmasından təəssüflənir və belə bir ideya irəli sürürdü ki, 
mümkün olsa həmin dilləri affıkslərdon təmizləyib ideal 
səviyyəyə qaldırmaq lazımdır. F. ġlegclin fikirləri ilə 
razılaĢanlar da, razılaĢmayanlar da var idi. Onun fikri ilə 
razılaĢanlar onu tamamlayaraq göstərirdilər ki, bu bölgü 
tam deyil, bütün dilləri əhatə etmir. Məs.: Çin dili kimi 
qodim bir dili hansı qrupa, aid etməli? Burada no kök 
dəyiĢir, r, o də affıkslər var. RazılaĢmayanlar isə çox az 
idi. Bununla belə, onlar da göstərirdilər ki, kökün 
dəyiĢməsi hələ dilin inkiĢafı demək deyil. 
F. ġlegelin qardaĢı Avqust-Vilhelm ġlegel 
qardaĢının konsepsiyasına qarĢı çıxıĢ edənlərin tənqidini 
nəzərə alıb onun tosnifinə müəyyən əlavə etsə də, ideya 
mövqeyindən uzaqlaĢa bilmirdi. 1818-ci ildə yazmıĢ 
olduğu «Provonsal dili və ədəbiyyatı haqqında qeydlər» 
adlı əsərində flektiv və aqqlü- tınativ bölgüyə, «amorf» 
dilləri də əlavə etdi. 
Almaniyada gedən elmi proses, dövrünün 
görkəmli alimi 
V.
F.Humboldtun nəzərindən yayınmadı. F. 
ġlegel və F. Boppun dil haqqındakı fikirləri onu bu 
məsələyə qarıĢmağa vadar etdi. Ġdealist-romantik olan V. 
Humboldt dillərin tipoloji təsnifinə öz korrekturasmı 
verdi. Belə ki, o, haqlı olaraq göstərdi ki, formasız – 
amorf dil ola bilməz. Buna görə də F. ġlegelin amorf 
anlayıĢını «köksözlü» (изолирующий) termini ilə əvəz 
etdi. O, söz sırası və intonasiya ilə dəyiĢib yeni məna 
alan, cümlədə baĢqaları ilə sintaktik münasibətə daxil 
olan köksözlü dilləri analitik dillər hesab edirdi. 
Humboldt dünya dilləri üzərində öz müĢahidələrini 
daha da geniĢləndirərək tipoloji təsnifə daha bir qrup – 

---

inkorporlaĢan dillər qrupu əlavə etdi. Amerika 
hindularının və Asiyadakı paleoasiya dillərinin 'baĢlıca 
xüsusiyyəti bundan ibarətdir ki, burada cümlə mürəkkəb 
söz kimi qurulur. Yəni cümlə ilə cümlə üzvü hüdud və 
konstruksiya etibarilə seçilmir. Belə ki, inkorporlaĢan 
dillərdə kök Ģəkilçi qəbul «edərək həm cümlə,
honı do söz olur. Burada sintaktik tam söz - 
mübtodadan vo söz - xobordon ibarot olur. BaĢlanğıc 
miibtoda, sonluq xobor olur. 
Azərbaycan dilində belə misal tapmaq olar ki, o, 
həm də cumlo üzvü olsun. Məs.: