Dərslik adu-nun vəsaiti ilə çap olunur. Bakı Mütərcim 2017 Elmi redaktor
Yüklə 3,62 Mb. Pdf görüntüsü
|
| DĠLLƏRĠN GENEALOJĠ TƏSNĠFĠ
Dünya dillərinin qohumluğa görə qruplaĢdırılması tarixi baĢqa təsnifat növlərinə nisbətən daha qədimdir. Çünki baĢqa təsnifatın elementar cəhətlərini ümumiloĢdirənə qədər dilçilər müxtəlif dillər arasındakı oxĢar cəhətləri daha tez müĢahidə 1 B. Çobanzadə. «Tiirk-ıaıar lisaniyyəlinə nrodxəl», Bakı 1924, səh. 49 – 50. 454 elmiĢdilər. Doğrudur, belə müĢahidələr antik dövrlərdə ola bilməzdi. Antik dövr alimləri bu vo ya digər dıl arasındakı ümumi cəhətlər görsələr də, bunu təsadüfi hesab edərək əhəmiyyət verməmiĢlər. Doğrudur, Aristotel homer diiı ilə əvvəlki dil faktlarının bəzi oxĢar cəhətlərini qeyd etmiĢdi, amma belə bir qorara gəlmiĢdi ki, dil dəyiĢməzdir, əgər dildə hər hansı dəyi- Ģiklik nəzərə çarparsa, bu, Ģairlərin özbaĢınalığıdır, sərbəstliyidir. Beləliklə, qəti demək olar ki, antik dövrdə dillərin qohumluq münasibətlərini göstərən bir elmi əsər yoxdur. Yeni eradan əvvəl IV əsrdə yaĢamıĢ lıind alimi Paninı Veda vo sanskriti səthi Ģəkildə müqayisə etsə də, o, qohumluq məsələsini üzə çıxarmaq ideyasından uzaq olmuĢdur. Dillər arasındakı qohumluğu müəyyənləĢdirmök üçün mütləq onların tarixi inkiĢaf prosesi nəzərə alınmaqla müqayisə edilməlidir. On birinci əsrdə Mahmud KaĢqari türk dillərini müqayisə etmiĢdir. Bu da eyni sistemə daxıl olan dillər idi və onun müqayisəsi hələ lazımınca öyrənilməmiĢdir. Bəlkə də gələcəkdə M. KaĢqarinin türk qəbilələrinin dilləri üzərində apardığı müqayisələr lazımi dərəcədə tədqiq edildikdən sonra o, müqayisəli-tarixi dilçiliyin banisi olacaqdır. Orta əsrlərdə yaĢamıĢ Yozef Yustus Skaliger (1540 – 1609) də Avropa dilləri üzərində müĢahidələr apararaq yalnız həmin dillərin (on bir dil) sözlərini müqayisə etmiĢdir. Dillər arasındakı ümumi cəhətlər XVIII əsrin sonu, XIX əsrin əvvəllərində alimlərin diqqətini birdən-birə cəlb etməyə baĢladı. Bu ona görə mümkün oldu ki, baĢqa elmlərdə do belə bir müqayisə metodu meydana gəldi. Məs.: «Müqayisəli anatomiya»nm yaranması dilçiləri də dil üzərində belə müqayisələr aparmağa sövq etdi. Xristian Yakob K. r a u s (1753 – 1807) iddia edirdi ki, bütün dillərin əsas əlamətləri; quruluĢu, leksik tərkibi, morfem sistemi, müəyyənləĢdirilsin. O, eyni zamanda söz sırasına, təsdiqlik və inkarlıq elementlərinə də böyiik əhəmiyyət verirdi. Krausun ardınca Ġohan Kristof Adelunq (1732 – 1806) 1876-cı ildə (Krausdan beĢ il sonra) dillər arasındakı qohumluq münasibətlərinin dəqiq meyarını müəyyənləĢdirdi. Müqayisoli-tarixi dilçiliyo hazırlıq olan bu addımlar səmərəsiz qalmadı. Müqayisəli-tarixi dilçiliyin yaranmasında qədim hind dili olan sanskritin öyrənilməsi dönüĢ nöqtəsi oldu. Sanskritin öyrənilməsi müasir dilçiliyin yaranmasına da çox kömək etdi. Doğrudur, sanskrit haqqında çoxlu mülahizələr deyilmiĢ, onun müəyyən cəhətləri qeyd edilmiĢdi. Amma Benqalda ali məhkəmənin sədri iĢləyən Vilyam Cons (1746 – 1794) 1786-cı ildə sanskrit haqqında öz fundamental fikirləri ilə diqqəti cəlb etdi. 1788-ci ildə o, sanskrit dili haqqında yeni konsepsiya irəli sürdü. Həmin məruzədə V. Cons göstərirdi. «Sanskrit, onun yaĢı neçə olursa-olsun, çox heyrətamiz quruluĢa malikdir: o, yunan dilindən mükəmməl, latın dilindən zəngin olub hər iki dildən öz dəqiqliyi ilə üstündür. Onların fel köklərində və qrammatik formalarında nəzərə çarpacaq uyğunluq vardır ki, bu təsadüfi hesab edilə bilməz. Bu uyğunluq- oxĢarlıq o qədər güclüdür ki, bir dilçi bu iiç dili tədqiq edərkən belə bir nəticəyə gəlməyə bilməz ki, onlar bir kökdən, bır mənbədən əmələ gəlmiĢdir. Ola bilər ki, həmin kök – mənbə indi mövcud olmasın. Analoji olaraq, hələ bu qəti olmasa da, belə bir əsas vardır ki, qot (alman) vo kelt dilləri ki, baĢqa dillərlə qaynayıb-qarıĢmıĢdırsa da, onların da bir kökdən əmələ gəldiyini mülahizə etmək olar. Bu dillərin, hələ buraya qədim fars dilini də əlavə etmək olar, hamısı sanskrit əsasında meydana gəlmiĢlər».' V. Consun bu fikrini alman alimi Fridrix fon ġlegel 1808-ci ildə daha dəqiqləĢdirdi və dərinləĢdirdi. F. ġlegel V. Consun dediklərinə bunu da əlavə etdi ki, sanskrit yunan, habelə alman və fars dilləri ilə «yaxın və qohumdur». Bu qohumluq terminini ilk dəfə F. ġlegel iĢlətməklə yanaĢı, «müqayisəli qrammatika» sözünü də bir termin kimi iĢlətmiĢdir. Göründüyü kimi, dünya dilləri (ilk növbədə hind-Avropa) arasındakı qohumluq münasibətləri haqqındakı mülahizələr fərziyyolikdən çıxaraq təməlli bir nəzəriyyəyə çevrilməkdə idi ki, bu da sonralar dillərin qohumluq münasibətləri əsasında qruplaĢdırılıb təsnif edilməsi üçün elmi-nəzəri baza yaradırdı. 1 CeMcpeııuft O. «BocacıiHC B cpauıiHTejıwıoe HUiKoaııaımc» M.1980.crp. 19 456 Frans Bopp özündon ovvol dillorarası uyğunluğu görmüĢ, K.Y.Krausun, Ġ.K.Adelunqun, V. Consun və F.ġlcgelin müddəalarını ümumiləĢdirmiĢdi. O, 1816-cı ildə sanskrit dilinin təsrif sistemini alman, yunan, fars, latın dilləri ilə müqayisə edərək müqayisəli-tarixi dilçiliyin əsil bünövrəsini qoydu'. F.Boppun fikirlərini mənimsəyən Y а к o b Qrimm (1785 – 1863) özünün dördcildlik «Alman dilinin qrammatikası» adlı əsəri ilə ümumalman dilinin mükəmməl tarixini yaratdı. Y.Qrimm özündən əvvəlki müəlliflərdən daha irəli gedərək bugünkii mənada, «ınüqayisoli-tarıxi qrammatıka»dan tələb olunan səviyyədə elmi əsər yaratdı. Göründüyü kimi, müqayisəli-tarixi dilçilik ilk növbədə ana dil, kök dil (праязык) axtarıĢı əsasında yaranmıĢdır Müqayisəli-tarixi dilçilik sübut etdi ki, qohum dillər bır mənbədən meydana gəlmiĢdir ki, buna ana dil deyilir. Müqayisəli-tarixi dilçilik elə sürətlə inkiĢaf edirdi ki, əvvəlki fəsillərdə dediyimiz kimi, dilçi olmayanları da cəlb edirdi. Beləliklə, dillərin qohumluq münasibətləri əsasında qruplaĢdın Ġması üçün elmi zəmin yaranır. Hələ Ġ. Y. Skaliger 1610-cu ildə etdiyi ilk təĢəbbüsü ilə dünya dillərini on bir ana dildə qruplaĢdırmıĢdı. Amma bu qruplaĢdırma o qədər də dəqiq deyildi. Skaligero nisbətən daha dəqiq bölgünü alman filosofu və dilçisi Q o t o r i d-Vilhelm Leybnis (1646 – 1716) təklif etdi: 1. Arami dillər (sami dillər); 2. Yafəs dilləri; 3. Skif dilləri (fın, türk, monqol və slavyan dilləri); 4. Kelt dilləri (baĢqa Avropa dilləri). Bu bölgüdəki kiçik qeyri-dəqiqliyi aradan qaldırmaq üçün slavyan dillərini kelt qrupuna keçirsək və skif sözünü Ural-Altay sözləri ilə əvəz etsək XIX əsrdə müqayisəli-tarixi metod nətiçəsində alimlərin gəldiyi nəticədən o qədər do fərqlənməyən bir mənzərə almar. Genealoji cəhətdən dünya dillərini ümumiləĢdirmək və qruplara bölmək istiqamətində çoxlu təĢəbbüslər olmuĢdur. Alimlərin səyi nəticəsində bütün dünya 1 dilləri 23 dil ailəsinə bölünmüĢdür. Hər bir dil ailəsi özü do qruplara, qruplar iso yarımqruplara bölünür. Dil ailəlorindo birləĢən dillər arasında ümumi qrammatik, leksik və fonetik eynilik vardır. Amma bu yaxınlıq qruplarda ailələrə nisbətən, yanmqruplarda isə qruplara nisbətən daha çoxdur. Yeri gəlmiĢ- kən, göstərmək lazımdır ki, dünya dillərinin genealoji cəhət- dən təsnifinə «nöqtə qoyulmuĢdur» demək olmaz. Hələ da öyrənilməmiĢ dillər vardır. Bundan əlavə, hər bir dil daha dərin öyrənildikdən sonra onun məhz hansı qrupda olması müəyyənləĢir. Hələlik dünya dillərinin ən əsas ailələri bunlardır': Yüklə 3,62 Mb. Dostları ilə paylaş:
|