Dərslik adu-nun vəsaiti ilə çap olunur. Bakı Mütərcim 2017 Elmi redaktor

B) ġĠMAL HĠSSƏSĠ 
Ərəb dilinin çənub budağının Ģimal hissəsinə isə 
bu dillər daxildir: 
1) Cənubi ərəb (Mehri, Sokotri, Ehkil və ya 
ġkauri), 2) Amhar-həbəĢ dili, 3) Tiqri (Efiopiyanın 
yazısız dili).
Hami dillor üç yarımqnıpa bölünür: 
1)
Bərbər, yarımqrupuna: a) Ģilh, b) tuareq, 
v) qabil, q) amazirq vo s. 
2)
Misir yarıtnqrupuna; a) qədim Misir, b) 
kopt və s. 
3)
KuĢit yarımqrupuna: a) beça (biĢari, 
bczavis), b) saxo, v) afar, q) Somali, R) ahav, d) sidam, j) 
həlla vo s. dillər daxildir. Müasir elm sami vo hami dillər 

---

arasındakı çoxəsrlik yaxınlığı nəzərə alaraq onları bir 
qrupda (Sami-hami dillər) birləĢdirir. 
IV. QAFQAZ DĠLLƏRĠ 
Qafqaz dilləri qrupu sayca çox olsa da, böyük 
ərazini əhatə etmir. Bu dillər dörd qrupa bölünür: 
A. QƏRB QRUP QAFQAZ DĠLLƏRĠ 
Bu qrupa aĢağıdakı dillər daxildir: 
. 
1) Abxaz dili (95 min), 2) Çərkos dili (50 min), 3) 
Adıgey dili (115 min), 4) Kabardin dili (345 min), 5) 
Ubıx dili. 
B. VEYNAX QRUPU 
Bu qrupa 4 dil daxildir: çeçen dili (840 min), inquĢ 
dili (200 min), basbilərin dili, kisti dili. 
1
1 DAĞISTAN QRUPU 
Dağıstan qrupuna daxil olan dillərin lıamtsı Dağıstan MR-də 
yaĢayır. Bu qrupa 11 dil daxildir. Dağıstan qrupu içərisində ən 
çoxsaylı xalq avarlar və ləzgilərdir. 
1.
Avar dili (540 min). 

---

2.
Ləzgi dili (430 min). 
3.
Dido dili (azsaylı). 
4.
Arçi dili (azsaylı). 
5.
Darkin dili (darkinlər avarlardan və 
ləzgilərdən sonra üçüncüdür) (320 min). 
6.
Qubaçi dili (azsaylı). 
7.
Qaytaq dili. 
8.
Samur dili (aul – 15 min, rutullar – 17 
min, saxurlar – 15 min). 
9.
Tabasaran dili (85min). 
10.
Lak dili. 
11.
Andi dili (az saylı). 
Q. CƏNUBĠ KARTAVEL QRUPU 
Bu qrupa daxilolan dillər içərisində ən qədim və 
zəngin olam gürcü dilidir. Gürcülərin V əsrdən öz yazısı 
vardır. Bu dildə çoxlu elmi və bədii tarixi abidələr vardır. 
4 dialektdən (hevsur, qartalı, imerti, quri). Bundan baĢqa 
aĢağıdakı dillər Kartavel qrupuna daxildir: 1) Meqrel 
dili, 2) Çan dili, 3) Svan dili və s. Gürcülərin sayı 3700 
min nəfər-Dir. 
1
1 FĠN-UQOR (UQRO-FĠN) QRUPU A. UQOR QRUPU 
Buraya aĢağıdakı dillər daxildir: 1) Madyar dili (12 mln), (macar, 
uqor), 2) Mansi dili (7, 6 min), 3) Xanti dili (21 min). 
B. FĠN QRUPU 
Fin qrupuna 11 dil daxildir. Ən inkiĢaf etmiĢ dil fm dilidir. 
1.
Fin dili (4863 min.) – Finlandiya Respublikasının dövlət dilidir. 
2.
Saam dili (1, 9) – saamlar Kola yarımadasında yaĢayır. 
3.
Eston dili (1030. min). 
4.
Karel dili (135 min). 
5.
Veps dili – azsaylı tayfadır. 
476 

---

6.
Ġjor dili (0, 7 min). 
7.
Komi-zıryan dili (328 min). 
8.
Komi-Permyak dili. Perm vilayotinin 
Komi-Permyak milli mahalı (151 min). 
9.
Udmurt dili (720 min). 
10.
Marilərin dili (635 min). 
11.
Mardovalıların dili (1150 min). 
VI.
SAMOYƏD DĠLLƏRĠ 
Samoyod dilləri qrupunu fın-uqor dillərinin bir 
budağı hesab edənlər də vardır. Amma həmin qruplar 
arasındakı qohumluq münasibətlərinin həm tam 
öyrənilməməsi, həm də tam yaxınlıq olmaması bu dilləri 
müstəqil qrup kimi götürməyi tələb edir. Bu qrupa cəmi 
4 dil daxildir: 
1.
Neneslərin dili. Arxangelsk vilayətində 
Nenes milli mahalında yaĢayırlar (30 min). 
2.
Nqanasan (tavqi dili) (0, 9 min). 
3.
Selkup (ostyak-samoyu) Krasnoyarsk 
diyarında Turuxan vo Narım dairələri (3, 6 min). 
4.
Enets dili (az saylı). 
1
inkiĢafına öz layiqli töhfəsini vermiĢdir. Bu 
səbəbdən də türk dilləri haqqında, ümumiyyətlə 
Azərbaycan dili haqqında xüsusilə geniĢ danıĢmaq 
lazımdır. Bu həm də ona görə lazımdır ki, indiyədək bir 
çox məsələdən açıq danıĢmaq mümkün olmamıĢdır. Ġndi 
imkan olduğu üçün dilçiliyimizin bu boĢ tarixi sahəsini 
doldurmaq bütün dilçilərimizin müqəddəs borcudur. 
Məlumdur ki, 1935-ci ildən 1961-ci ilə qədər 
' 
Bax:
«Ġnqilab vo modənnyyət», 1931, N 3 – 4, soh. 63, 3-cii band. 
478 

---

Ural-Altay dillərinin ümumiliyini iddia etmək qadağan 
edilmiĢdir. Türk dilləri haqqında yazan hər hansı bir 
alimdən tələb olunurdu ki, xüsusilə Anadolu türkləri 
haqqında nə isə uydursun. Yoxsa bu dillərin ümumi bir 
kökdən əmolə goldiyini söyləmək olmazdı. Ən qorxulu 
cəhət bu idi ki, bunu baĢqaları deyil, özümüz etmiĢik. 
Türk birliyindən qorxanlar B.Çobanzadəni «ifĢa etmək» 
üçün alimin düzgün konsepsiyasını «tənqid edərək» 
deyirdi: «Bu konsepsiyanın mahiyyəti ondadır ki, 
yakutlardan, altay- lardan Kazan tatarları, qazax, 
qırğızlardan baĢlayıb Azərbaycan və Anadolu türklərinə 
qədər gələn türkdilli xalqlar vahid, bütün bir millət hesab 
edilir, onların dilləri, vahid türk-tatar dilinin Ģivələri, 
onların ədəbiyyat və mədəniyyətləri vahid bir küll təĢkil 
edən türk ədəbiyyatının, mədəniyyətinin Ģaxələri olaraq 
alınır»
1
. 
Belə misalların sayını artırmaq olar. Ġndi artıq 
birinci kurs tələbəsinin qəbul etdiyi həqiqət – türk 
xalqlarının birliyi o vaxtlar çoxları üçün qəribə 
görünmüĢdür. Buna görə də bu sahədə elmi bir fikir 
söyləyənləri xalq düĢməni, pantürkist kimi məhv 
etmiĢlər. 
TÜRK DĠLLƏRĠNĠN TƏSNĠFĠ TARĠXĠ 
Türk dillərinin təsnifı ilə ilk dəfə alman alimi K. K. 
Foy məĢğul olmuĢdur. O, «Klassifıkasion der türkiĢen 
ġpraxen fon fonetiĢen erĢeinunqen» («Fonetik 
göstəricilərə görə türk dillərinin təsnifı») osərində söz 
əvvəlində
iĢlənə
n vo 
iĢlənməyən dilləri ayırır (məs.