Dərslik adu-nun vəsaiti ilə çap olunur. Bakı Mütərcim 2017 Elmi redaktor
Yüklə 3,62 Mb. Pdf görüntüsü
|
| tüfəng, qundaq, xan, xanım, yaylaq, e/, oba
və s. kimi sözlər Səfəvilər dövründə Azərbaycan dilindən keçmiĢdir. Azərbaycan dilinin əməli Ģəkildə iĢlədilməsi, onun ən incə və dərin fikirləri ifadə etməyə qadir olduğunun sübut edilinəsi bilavasitə dahi Fuzulinin adı ilə bağlıdır. Dahi Ģair ana dilində misli görünməmiĢ əsərlər yazaraq müəyyən mənada dilimizi ərəb və fars dillərinin qarĢısına çıxardı və sübut etdi ki, mənim dilim heç də ərəb, fars dilindən aĢağı deyil. ġair divanının dibaçəsində deyir: «Bir gün nigari-miĢkiııxott ki, daneyi-xalinə miĢki-Xütən demək xəta idi və zülfi rəĢkindən nafeyi-tatarin ruzgari qara idi, sərvinaz kimi xuraman-xuraman mən uftadəsinə sayeyi-mərhəmət saldı və Ģirin-Ģirin kəlima ilə xatirim sorub, könlüm aldı. Əsnayi-mühavirət və hiyni-müha- sibətdə dedi ki: – Ey Ģükufeyi-bustani fəsahət və ey səbzeyi-növbahari- hüsni-ibrət, lillahilhomd iradeyi-tövfıqi-sübhani və məĢiyyəti- teyidi-rəbbani məınaliki-dönünuni-nəzmü nəsr təsxirin sənə müyəssər etmiĢdir və növbəti-riyasəti-əqalim-süxən tədriclo sənə yetmiĢdir. Əgərçi ərəbdə və əcəmdə və türkdə yeganə kamillər çoxdur.. Əmma sən kimi cəmii-lisanə qadir çamci- fünuni-nəzmü nəsr yoxdur. Hala ki, miftahi-zəbanin ruyi- ruzkarə əbvabi-feyz açmaqda və ğəvvasi-təbin xəvvasi əvamə dəryayi-fəsahətdən cəvahiri-bəlağət çıxarıb saçmaqda-dır. Əhaliyi-alətdən bəzi ləaliyi-münĢəat və müəmməyatiidən bəhreyi-feyz almıĢlar və bəzi məsnəvi və qəsaidindən təmətte bulmuĢlar və bəzi farsi qəzəlləri nəqĢi-zəmir etmiĢlər və bəzi ərəbi rəcəzlərin zövqin yetmiĢlər, haĢa ki, türkzadə məhbublar feyzi-nəzmindən bəhrəməid olmayalar və t a i f e y i-ətrak sahibməzaqlan bustani-kəlamindən Ģükufeyi-divani-ğəzolin bulmayalar». 1 Dahi Ģair Ġraqda, ərəb ölkəsində anadan olduğuna görə ana dilindəki Ģerlərində öz doğma xalqının dilini, Ģirinliyini, Ģəhdini verə bilməməyindən də ehtiyat edərək deyirdi: «Təvəqqe budur ki, ümumən əhaliyi-izü etibardən, xüsusən büləğayi-Rum (Türkiyə – A. B.) və fısəhayi-tatardan ki, əgər Ģahidi-hüsni- ibaətimdə ol diyarın əlfazü ibarətlə-rindən ziyvər olmasa və müxəddəreyi-nəzmim ol mülklərin lətaifü-zərbül məsəllərindən ziynət bulmasa, bu daini məzur 1 Bax: M. Füzuli. Əsərləri. I c., B., 1958, səh. 43 – 44. - Yenə orada, səh. 45. buyuralar». 2 Böyük Ģair ana dilinə yuxandan baxan, onun Ģer, sənət dili olmadığını iddia edən bəzi ərəb və farspərəstlərə qarĢı çıxaraq Azərbaycan dilinin əsil Ģeriyyət üçün yarandığını göstərirdi. O dövrdə fars dili əsasında bəzi köhnə Ģablon ifadələr yaranmıĢdı ki, farsdilli Ģerin guya gözəlliyi onlar imiĢ. M. Füzuli ana dilində elə Ģer inciləri yaratdı ki, fars dilində onun bənzəri olmasın. Amma Ģair yenə ana dilində Ģer yazılmadığını təəssüflə yad edirdi: 01 səbəbdən farsi ləfzilə çoxdur nəzm kim, Nəzmi-nazik türk ləfzilə ikən düşvar olur. ġair bununla demək istəyir ki, farsca ona görə Ģer çoxdur və hər kos ona görə bu dildə yazır ki, türk dilini Ģer dili hesab etmirlər. Belə hesab edirlər ki: Ləhceyi-türki qəbuli-nəzm tərkib eyləsə, Əksərən əlfazi ııamərbutü nahəmvar olur. Guya, Azərbaycan dilində Ģer yazılsa, əksər sözləri rabitəsiz və nahamvar olar. Füzuli sübut edir ki, mən bu çətinliyi asan eləyə bilərəm: Məndə tovfiq bulsa, bu diişvari asan eylərəm. Novbahar olğac dikəndən bərgi-qül izhar otur. deyərək göstərir ki, məndə güc olsa, bu çətinliyi elə asan edərəm ki, bahar gələndə tikan qönçə açdığı kimi, tikana bənzədilən bir dil də gül kimi açılar. Doğrudan da, dahi Ģair Azərbaycan dilində misli görünməmiĢ dərin və geniĢ mənalı Ģerlər yaradaraq dilimizin inkiĢafında yeni bir mərhələ açdı. Dünyanın məhəbbət dastanları: «Romeo və Cülletta» – ingilis ədəbiyyatında, «Qrimhilda və Brunhilda» – alman ədəbiyyatında, «Ruslan və Lyudmila» – rus ədəbiyyatında, «Abasalom və Eteri» – gürcü ədəbiyyatında, «Tahir və Zöhrə» – özbək ədəbiyyatında, «Vis və Ramin» – fars ədəbiyyatında, «Leyli və Məcnun» – ġərq ədəbiyyatında məĢhurdur. Bu dastanlar içərisində məntiqi mühakimə, Ģeriyyət, bədiilik və s. cəhətdən ən mükəmməli «Leyli və Məcnunwdur. Dünya ədəbiyyatında 43 – 44 «Leyli və Məcnun» vardır ki, bunların ən mükəmməli Füzulinin əsəridir. Belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, dünyanın ən mükəmməl məhəbbət dastanı Azərbaycan dilindədir ki, bu da Füzulinin ədəbi dilimizin tarixindəki böyük xidmətidir. XVI əsrdə Azərbaycan xalqı təĢəkkül tapmağa, tayfalararası intiqrasiya prosesinə baĢladı. XVIII əsrdə xalq danıĢıq dili M. P. Vaqifin yaradıcılığı sayəsində ədəbi-bədii dilin əsası qoyuldu. Vaqif osərlərini təmiz xalq danıĢıq dili əsasında yazdı. Buna görə də Vaqif Ģeri hamı tərəfindən baĢa düĢülür və mənimsənilir: Başına döndüyüm, toy adamları, Siz də deyin toya gətən oynasın. Adını demirəm, eldən ayıbdır, Filankəsin qızı, filan oynasın. Üç yüz ilo qədər bir dövr ayırmasına baxmayaraq müasir dilimizlə Vaqif dili arasında böyük bir fərq yoxdur. XIX əsrdə Azərbaycanda maarif, mədəniyyət, elm, sənaye və ticarət, kənd təsərrüfatı sürətlə inkiĢaf etməyə baĢladı. Tiflis – Bakı dəmiryolunun çəkilməsi, elə həmin illərdə Bakıda neft sənayesinin meydana gəlməsi, müxtəlif sahələrdə iqtisadi inteqrasiya yaranması Azərbaycanda kapitalist istehsal münasibətlərini doğurdu. Təzəcə meydana gəlmiĢ sənaye sahələrində çalıĢmaqdan ötrü Azərbaycanın hər yerindən: istər Cənubdan, istərsə də ġimaldan fəhlələr – müxtəlif dialektlərin nümayəndələri axıĢıb gəlirdilər. «Əkinçi» qəzetinin nəĢrə baĢlaması, milli teatrın, meydana gəlməsi xalq dilində tayfa elementlərinin sıxıĢdırılmasına, dildə seçmə və əvəzetmə prosesinə səbəb oldu ki, bu da ümumxalq ədəbi dilinin: yaranması demək idi. Əslində xalq kimi çoxdan formalaĢan azərbaycanlılar öz milli dili, ümumiləĢmiĢ adət- ənənəsi əsasında inkiĢaf edib millətə çevrildilər. Milli dilin yaranmasında M. F. Axundov, lı. Zərdabi, S. Ə. ġirvani, N. B. Vəzirov, Sabir, C. Məmmədquluzadə və s. kimi ziyalıların əsərləri misilsiz rol oynadı. Milli ədəbi dilimiz heç bir dialekt əsasında yaranmamıĢdır. Çox vaxt belə fikirlərə rast gəlirik ki, Azərbaycan milli ədəbi dili Bakı dialekti əsasında yaranmıĢdır. Bu fikir yanlıĢdır. Bunu iddia edənlər Bakı dialekti ilə Bakıda yaĢayan ziyalıların dili anlayıĢlarını fərqləndirə bilmirlər. Bakı elm, incəsənət və sənaye mərkəzi olduğundan burada Azərbaycanın hər yerindən, bütün dialektlərin nümayəndələri olmuĢdur. Buna görə də milli odobi dilimizin formalaĢmasında bütün dialektlərin payı vardır. Azərbaycan dili 1920-ci ildən dövlət dili elan edilmiĢdir. Lakin bu, tam mənası ilə dövlət dili hüququ verilməsi demək deyildi. Doğrudur, , mətbuat, radio-televiziya, təlim-tədris və s. bu dildə aparılırdı. Lakin ana dilimiz dövlət idarələrindən qovulurdu. Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 83-cü maddəsinə əsasən Azərbaycan Respublikası dövlət dilinin Azərbaycan dili olmasına baxmayaraq, heç bir rəsmi dairədə iĢlədilmirdi. Hətta çox adam uĢağını da bu dildə oxutmurdu. Son vaxtlar Azərbaycan xalqında öz soyköküno qayıtmaq meyli güclənmiĢ və bu, dövlət əhəmiyyəti almıĢdır. Belə ki, Azərbaycan dilinin dövlət dili kimi bütün idarə və təĢkilatlarda iĢlədilməsi haqqında 1988-ci il 18 avqust tarixli, habelə Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin 23 sentyabr tarixli qərarı dilimizin hörmətini qaldırmağa xidmət etmiĢdir. Amma dilə kəmiltifat münasibət xalqımızın bəzi təbəqələrinə 70 ildə elə sirayət edib ki, hələ də onlar ana dilinin mənasım, onun iĢlədilməsinin nə demək olduğunu bilmirlər. Azərbaycan dilinin nüfuzunun qaldırılmasında H.Əliyevin xüsusi xidmətləri vardır. Heç bir dövlət baĢçısı öz ana dili haqqında bu qədər böyük qayğı göstərməmiĢdir. Respublika prezidenti kimi H.Əliyev Azərbaycan dilinin tətbiqi və qorunması haqqında 18.06.2001, 04.07.2001, 19.04.2002, 30.09.2002, 05.01.2003 tarixdə 5 fərman vermiĢdir. Müasir Azərbaycan dili geniĢ Ģəkildə tədris və tədqiq edilməlidir. Dünyanın hər yerinə səpələnmiĢ soydaĢlarımız bu dili sevir və göz bəbəyi kimi qoruyur. Yüklə 3,62 Mb. Dostları ilə paylaş:
|