Dərslik adu-nun vəsaiti ilə çap olunur. Bakı Mütərcim 2017 Elmi redaktor

Iıoml
– yük, 
hommaI
– yükaparan: 
qosb
– kəsmək, 
qəssab
– kəsən 
rəsm
– Ģəkil, 
rəssam
– çəkən 
sor/ – 
sərfetmə, 
sərraf – 
sərfedən cər/ı – kəsmək, 
cərrah – 
kəsən 
oləf – 
ot, əllaf - otdaĢıyan 
b)
cəm forma almaq üçün kökdəki bir samit 
iki vahiddə (toĢdidlo) iĢlənir. Məs.: 
tacir – tiiccar 
təlobotun
– 
tııUabun
(tələbələr)
v) fel bablarını əməlo gətirmək üçün 
qsr
kökünə 
saitlər artırıb müxtəlif mənalar alınır: təqsir, 
qüsur, 

---

müqəss/rvd
s. 
q) sözün əvvəlinə ə artırmaqla (xarici fleksiya) 
jökdə dəyiĢiklik kedir. Məs.: 
rizq (ruzi} – ərzaq lohn (dt) – əlhan ləhm (səs)
– 
ə/ham 
Flektiv dillər iki qrupa bölünür: 
1.
Sintaktik tip. 
2.
Analitik tip. 
1.
Sintetik tipə daxil olan flektiv dillər özü də iki 
qrupa bölünür: 
a)
K – 
təmiz daxili fleksiyadan ibarət olan 
dilər (məs. sami dillər); 
b)
ĢK – KĢ (Ģəkilçi kök, kök Ģəkilçi) – Yəni 
daxili və xarici fleksiya. 
Məs. Hind-Avropa dillərinin əksəriyyəti – rus, 
qədim yəhudi və s. 
2.
Analitik tipli dillərdə belə sxem mövcud 
olur: ĢK – KĢ+KS – Yəni Ģəkilçi kök – kök Ģəkilçi və 
əlavə söz. Yəni fleksiya və affıks qəbul etmiĢ kök üstəgəl 
köməkçi 
söz. 
Ġltisaqi-aqqlUtinativ 
dillər. 
Ġltisaqi-aqqlütinativ dillərdə Ģəkilçi artırmaqla məna 
dəyiĢir. Burada həm söz yaradıcılığı, həm də forma 
yaradıçılığı sistemində Ģəkilçilərdən geniĢ istifadə edilir. 
Bu qrup dillərdə Ģəkilçi artırılaraq yeni məna və forma 
yarandığı kimi, cümlə də yaranır. Bu cəhət nə köksözlü, 
nə də flektiv dillərdə vardır. Buna görə do aqqlütinativ 
dillərdə qrammatik kateqoriyalar geniĢ inkiĢaf etmiĢdir. 
Məs. 
Azərbaycanca 
Rusca
Almanca 
Əl+im 
моя рука 
main 

---

hand 
Ata+m 
мой отец 
main 
fater 
Göründüyü kimi, aqqlütinativ dil olan Azərbaycan 
dilində Ģəkilçi ilə ifadə edilən məna rus dilində sintaktik 
yolla ifadə
edilir. BaĢqa bir misal: Azərbaycan dilində 
Ģəkilçilərlə dəyiĢən məna rus dilində bir neçə sözün 
birləĢməsi ilə ifadə edilir. 
Əl+im+də+ki+n+dən – от того, что находится на 
моей руке. Ġltisaqi dillərin xüsusiyyətlərini prof. В. 
Çobanzadə belə müəyyənləĢdirir: «Bu növ dillərdə 
Ģəkillər, zəif surətdə kökə bağlanan Ģəkilçilər vasitəsilə 
meydana gəlir. Zəif bağlanma deməkdə məqsəd budur 
ki, hər Ģəkilçi kökə bağlandığı zaman öz fonetik halını, 
fonetik mahiyyətini qaib etməyərək müstəqil sözlər kimi 
qalır və digər Ģəkilçilər do eyni surətdə əvvəlki Ģəkilçiyə 
bağlanır».
1
Aqqlütinativ dillər də öz növbəsində iki böyük 
qrupa bölünür: 
1.
Sintetik tip. 
2.
Analitik tip. 
1)
Sintetik tipin özünün də aĢağıdakı növləri 
var: 
a)
Kök+Ģ – suffıksli-Ģəkilçili tip (türk dilləri); 
b)
ĢK – prefiks+kök tipi (bantu dilləri); 
v) or. ĢK – orta Ģəkilçi + K, Yəni infıksləĢmiĢ tip 
1
B. Çobanzadə. «Turk-tatar lisaniyyətinə mədxəl», Bakı, 1924, s. 
51. 
453 

---

(basbi dili). 
2)
Analitik tipli aqqlütinativ dillərdə bircə növ 
qeyd olunur: 
KĢ(ĢK)+KS 
– 
yəni 
Kök+Ģəkilçi, 
Ģəkilçi+kök+köməkçi söz 
(buna Tibet dilini misal göstərmək olar). 
Köksözlü dillər. Bu qrupa Hindi-Çin regionunda 
yaĢayan xalqların dilləri daxildir. Çin, Ġndoneziya, 
Vyetnam, Siam, Birma və s. dillər köklərdən ibarətdir. 
Burada köklər Ģəkilçi qəbul etmir. Demək olar ki, 
qrammatik forma həddindən az inkiĢaf etmiĢdir. 
B.Çobanzadə köksözlü dillər haqqında maraqlı məlumat 
verir: «...sözlərində heç bir Ģəkil və Ģəkilçi olmayan 
dillərə hecayi- cəzri dillər deyilir. Bu dillərdə sözlər 
Ģəkilçi və qoĢmalardan məhrum, köklərdən ibarətdir. 
Çin, Siam və Asiyanın cənub-Ģərq dillərindən bir çoxu 
cəzri və yaxud hecayi sinfə girirlər. Madam ki, bu 
dillərdə sözlərin Ģəkilləri, Yəni Ģəkilçi və qoĢmaları 
yoxdur, onda bu dillər sərfdən 
(morfologiya – 
A. B.)
mohrum olub, bunlarda 
yalnız nəhv – sintaksis vardır. Mosola: çinco «ta» sözü 
eyni zamanda həm böyüklük, həm böyük, böyütmək, 
qayot (nəhayət), lap mənalarına gəlir. Bu növ dillərdə 
Ģəkilçilər olmadığından sözlərin mənası cümlədəki 
mövqeyi, vurğusu, ahəngi və sair ilə təyin olunur»'. 
Cümlədə söz sırası Çin dilində aparıcı rol oynayır. 
ĠnkorporlaĢaıı dillər. ĠnkorporlaĢan dillər haqqında 
irəlidə qısa da olsa məlumat verdik. Bu dillərdə bir neçə 
söz birləĢərək vahid bir tərkib əmələ gətirərək yenə 
həmin mənanı ifadə edir. Bu dillərdə Ģəkilçilər do vardır 
ki, bu cəhətdən onlaı aqqlütinativ dillərə də oxĢayır. 

---

ĠnkorporlaĢan dillərin özünə məxsus mürəkkəbləĢmə 
üsulu vardır. Prof. B. Çobanzadə tərkibi dillər deyə bu 
qrupdan bəhs edərək yazır: «ġimali Amerikanın yerliləri 
və ümumiyyətlə, ġimali Amerika irqinə mənsub olan 
dillər bu sinfə girir. Söz təĢkili nöqteyi- nəzərindən bu 
dillər iltisaqi dillərə, Yəni Ural – Altay zümrəsinə yaxm 
olmaqla bərabər, bunların əlavə olaraq daha bir 
xüsusiyyəti vardır ki, bu da digər dillərdə molum 
olmayan bir üsulla mürəkkəb sözlərin təĢkilidir». 
Tiirk-tatar dillərində bəzi sözlər vardır ki, bu üsulu 
xatırladır: 
olbasd/, haqverdi. güııdoğdu, atdoğdu;
Krımda bəzi yerlərin isimləri: 
Dovobağırdan
(keçid) və 
s. Lakin ġimali- Amerika dillərində bu üsul daha ziyadə, 
ümumi bütün dilə Ģamildir. Məs.: «Mən ət yeyirəm» 
mənasında olan «nı- nakatlkva» cümləsini bir söz kimi 
«nikakakva» tərzində söyləmək mümkün olur və bu 
cümlə bir söz kimi digər sözlərə, yaxud eyni surətlə söz 
rolunu oynayan digər cümlələrə bağlana bilər.