Dərslik adu-nun vəsaiti ilə çap olunur. Bakı Mütərcim 2017 Elmi redaktor

O, mono xoşgoldin 
clodi.
Ayrılıqda 
xoşgoldin
cümlə kimi də çıxıĢ edir. 
Lakin bu osl inkorporlaĢma deyil. V.Humboldt 
konsepsiyasını baĢqa bir alman alimi H.ġteyntal davam 
etdirmiĢ, amma o, dillərə baĢqa cür yanaĢmıĢ və dillərin 
hər birini də daxili bir neçə növü olmaqla 3 qrupa 
bölmüĢdür. Bu prinsip üzrə bölgü davam edirdi. F. 
Mistclı köklə əsası fərqləndirmiĢ, köksözlü dillərə Çin 
dilini, əsaslı (kök+Ģəkilçi) dillərə Malayziya dilini misal 
göstərmiĢdir. 
Əsrimizin əvvəllərində N. Fink, F. F. Fortunatov 
(4 qrup), nəhayət, E. Sepir (4 qrup) tipoloji təsnif 
aparmıĢlar. 
Yuxanda dediyimiz kimi, alman alimlərinin bu 
bölgüsü elmi mahiyyətdən daha çox təəssübkeĢlik 
xarakteri daĢıyırdı. Buna görə də bu təsnif elm aləmində 
müxtəlif reaksiyalar doğururdu. Məs.: prof. V. 
Çobanzadə Ģokli-morfoloji əlamətinə görə dilm yüksək 
və aĢağı səviyyədə olmasına hökm verməyin mümkün 
olmadığını göstərirdi: «Əçoba, haıısı dil daha 
mükəmməl sayılmalıdır? Ġltisaqimi, hecayimi, yoxsa 

---

insirafımi? Bəzi alimlər demiĢlər ki, təbiətdə cəmadat, 
nəbatat və heyvanat aləmləri bulunub, bunlar da 
comadatdan heyvanata doğru təbiətdə mövcud olan 
təkamülü göstərdiyi kimi, dillərdə də bu üç təkamül 
dərəcəsi vardır; hecayi, iltisaqi və insirafı (flektiv). 
Hecayi dillər cəmadət, iltisaqi dillər nəbatat, insirafı 
dillər canlı orqanizmlər, heyvanat dövrlərinə bərabərdir. 
Buradan çıxan nəticə budur ki, on ibtidai dil olan hecayi 
dillər (köksözlü, kökü bir hecadan ibarot olan dillər. 
Məs. Çin dili – 
A. B.)o
n ali, mükəmməl dillər insirafıdir. 
Bu fikir artıq Avropada da tamamilə çürümüĢ olmaqla 
bərabər, bizim türk sərfçilorindon bəzilərinə indi 
çatmıĢdır. Məsələn, Hüseyn Cahid bəy «Türkcə 
sərf-nəhv» adlı əsərində bu fikri mənimsəmiĢdir. Və türk 
dilinin iltisaqi olmasından dolayı Avropa dillərinə görə 
ibtidai, iĢlənməyə, tərəqqiyə qeyri-saleh dillərdən hesab 
etməkdədir. Necə ki, digər türk mühərrirində – Cəlal 
NurĠdo də eyni çürük qənaətə rast gəlirik. Bu zat da 
«Türkcəmiz» ünvanlı kitab-
çasında eyni fikri yürütməkdədir. Bütiin bıı fikirlər 
kökündən, damarından yanlıĢdır
1
. 
Prof. B. Çobanzadə ilə tamamilə razılaĢmaq olar. 
Dillərin qrammatik tipini, onların zəngin vo ya 
kasıblığını inkiĢafetmə meyarı kimi qobul etmək olmaz. 
Dilin zənginliyi qrammatik qunıluĢdan daha çox liiğət 
tərkibi ilə əlaqədardır. Bu fikri bir də onunla təkzib 
etmək olar ki, dilin ümumi qanununa görə hər bir dil 
1
B.Çobanzado. Türk dili (evdo pcdlc.xnikıım tolubuluri üçün). 
H.IÜ23 s.67 
451 

---

inkiĢaf və təkamül dövrü keçirir, təkmilləĢir, deməli, 
inkiĢaf edir. Təsəvvür edək ki, alman dili ö/, inkiĢafına 
görə 1000 il türk dillərini qabaqlamıĢdır. 1500 ildən 
sonra türk dilləri alman dilinin bugünkü səviyyəsinə 
çatmalı vo onu ötməlidir. 1500 ildən sonra türk dilləri 
flcktiv olacaqmı? Xeyr! 
Bir halda ki, belədir, deməli Frıdrix vo Avqusq 
ġlcgel qardaĢlarının iddiası cəfəngiyatdan baĢqa bir Ģey 
deyil. 
Flektiv dillər. Flektiv dillərdə əsas rolu köklərin 
dəyiĢməsi ilo mənanın dəyiĢməsi ifadə edir. 
Hind-Avropa dillərinin çoxu slavyan, roman-german 
qrupu, sami dillərdən ərəb dili vo s. bu qrupa daxildir. 
Fleksiyanın iki növü vardır. Flektiv dillər dedikdə, 
əsasən, daxili flcksiya nəzərdə tutıılıır. Xarici fleksiya 
isa sözün önünə və sonuna Ģəkilçi artırmaqla yaranır. 
Daxili fleksiya özü do müxtəlif cür olur. Ərəb 
dilində 
daxılı 
fleksiya 
müxtəlif 
mənalarda 
müxtəlif-formada çıxıĢ edir: 
a)
iĢdən iĢgöron (subyekt) almaq üçün söz 
kökündən samit iki vahiddə (təĢdidlər) iĢlənir. Məs.