Dərslik adu-nun vəsaiti ilə çap olunur. Bakı Mütərcim 2017 Elmi redaktor
Yüklə 3,62 Mb. Pdf görüntüsü
|
| QƏDĠM YUNAN-ROMA DĠLÇĠLĠYĠ
Yunanıstan dedikdə təsəvvürdə bəĢər mədəniyyətinin beĢiyi canlanır. Qədim yunanlar hələ eramızdan əvvəl X – VIII əsrdə Misir və finikiyalıların yazısı əsasında öz yazı mədəniyyətlərini yaratmıĢlar. Yunanıstanda ən qədim yazılı abidə eramızdan əvvəl VIII – VII əsrlərə aiddir. Yunanıstan – qədim Ellada mədəniyyəti dünya mədəniyyətinin sonrakı inkiĢafına bütün əsrlərdə, o cümlədən müasir dövrdə çox güclü təsir göstərir. Yunanların yaratmıĢ olduqları ictimai Ģüur formaları içərisində fəlsəfə, məntiq, poetika, linqvistika və s. xüsusi yer tutur. Yeni eradan əvvəl IV – I əsrlərdə yunanlar Ģərqə tərəf hərəkət edərək Misirə qədər gedib çatmıĢ, habelə Aralıq denizi hövzəsində geniĢ yayılmıĢlar. Bu dövr Yunanıstan tarixində ellinizm adlanır. Prof. B. Çobanzadə qədim yunan elmi və mədəniyyətinə yüksək qiymət verərək yazırdı: «Ağ dəniz hövzəsi ətrafında mədəniyyət sahibi olmuĢ millətlər içərisində, hər kəsə məlum olduğu kimi həmən ən birinci mövqeyi yunanlar iĢğal edir. Bunlar ġərqdən aldıqları mədəni əsaslarını Fales, Herodot kimi alimlərin vasitəsilə ġərq mədəniyyətlərinin hər cür xüsusiyyətinə vaqif olduqdan sonra özlərinə məxsus üsuli bir mədəniyyət meydana gətirmiĢlərdir» 1 . Yunan dilçilik məktəbi, əsasən, Ellinizm dövründə meydana gəlmiĢdir. Əgər yunan dilçiliyinin birinci fəlsəfi dövründə 1 B.V.Çobanzadə. «Türk-tatar lisaniyyətinə mədxəl». B 1924. səh. 135. 80 dilçilik elmini heç kəsin adı ilə bağlamaq mümkün deyildisə, ikinci – qrammatika dövründə artıq görkəmli dilçi alimlər meydana gəlirdi. F. M. Berezin qədim yunan dilçiliyinin tarixinin iki dövrə bölünməsindən bəhs edərək yazır: «Qədim yunan dilçiliyi tarixi iki dövrə bölünür: fəlsəfi (y. e. ə. V – 111 əsrlər) – bu dövrdə dilçilik məsələləri fəlsəfi problemlərlə əlaqədar həll edilirdi və Ġskəndəriyyə dövrü (y. e. ə. III əsrdən eramızın IV əsrinə qədər), bu dövrdə dilçilik (daha doğrusu qrammatika) müstəqil elm oldu» 1 2 . Eyni fikrə Ə. Ə. Rəcəbovun «Dilçilik tarixi» əsə- ' rındə də rast kəlirik» 2 . I Qədim yunan filosoflarını düĢündürən birinci ən əsas i məsələ – dilçilik problemi, dilin mənĢəyi idi. Onlardan bəziləri 1 dili ilahi qüvvə ile bağladığı halda, bəziləri əmələ gəlməsini obyektiv səbəblərlə izah edirdilər. i Ərəstu – Aristotel heyvanlarla insanları fərqləndirən əsas | cəhət kimi dili qəbul edirdi. O, göstərirdi ki, heyvanlar da j müxtəlif səslər çıxarmaqla öz sevinc və kədərini, həyəcan və 1 qorxularını bir-birinə çatdıra bilər. Lakin nitq bütün canlılar içərisində yalnız insana verilmiĢdir. Bu nitqlə o, hər Ģeyi, sevinc ı və kədəri, xeyiri və ziyanı bildirə bilir. Qeyd etmək lazımdır ki, qədim dövrün böyük mütəfəkkiri olan Aristotel (y.e.ə. 384 – 322) dilçiliyin bir sıra məsələlərinin izahında materialist mövqe tutmuĢdur. O, adların mənĢəyindən | bəhs edərək yazırdı: 1 Березин Ф.М. История лингвистических учений. M. 1975 г. стр. 8. 2 Ə. Ə. R о со b о V. Dilçilik tarixi В. 1987. səh. 22. 5 Sitat Bcrczinin adı çekilən osərindan (səh. 10) götürülmüĢdür «Təbiətdən ad yaranmır, onlar simvollara çevrildikdə Ģərti məna alırlar. Yoxsa üzvlənməyən səslər heyvanlarda olduğu kimi özlüyündə heç nə demir» 3 . Qədim yunan dilçiliyinin görkəmli nümayəndələrindən biri də görkəmli filosof Heraklit Efessii (y. e. o. 544 – 483 illərdə) idi. O, iddia edirdi ki, adlar onların verildiyi əĢyaların təbiəti ilə sıx əlaqədardır. Əflatun (y.e.ə. 427 – 347) bu iki zidd mövqe arasında barıĢdırıcı mövqe tuturdu. Yeri gəlmiĢkən, göstərmək lazımdır ki, bu müddəa yunan dilçiliyinin Ġskəndəriyyə dövrünə qədər gəlib çatmıĢdı. Ġskəndəriyyo dilçiliyinin adlar təmayülü nümayəndələri bu fikri bir qədər də dərinləĢdirmiĢdilər. Bu barədə Azərbaycan dilçiliyində ilk dəfə bəhs edən B. V. Çobanzadə yazırdı: «Ġskəndəriyyə lisan üləması iki böyük bir- birinə müxalif və zidd cərəyana ayrılırdı. Birinci cərəyana tabe iiləmayi-tənazürçülər ( «tənazür» – ərəbcə baxıĢ deməkdir – A. B.) deyilirdi ki, bunların fikrincə bütün dillərdə hökm edən analogiya tənazür qanunu dilin müxtəlif qisimləri arasında ahəng və yeknəsəklik meydana gətirir, Tənazür sözlərlə fikirlər və bunların modelləri olan əĢya arasındakı müvazilikdir. Tənazürçülərin baĢında namdar Aristrax dururdu. Bunların pək müxalifi olan cərəyanı təzadçılar (anomalis) təĢkil edirdi ki, bunların da baĢında məĢhur filosof Krates bulunurdu. Təzadçılar dildə tənəzürçülərin iddia etdikləri «söz və mövqe müvaziliyi- nin mövcudiyyətini inkar edənlərdi». Ġskəndəriyyo məktəbində bu iki cərayının qovğası, yeknəzərdə zənn oluna biləcəyi kimi, heç də faydasız olmadı. Çünki tənazürçülərin qeyrəti sayəsində bütün dil hadisələri siniflərə və qismlərə ayrıldı. Təzadçıların müxalifəti nəticəsində isə dildə bir qrup müstəsna Ģəkillərin, hadisələrin olduğu müəyyənləĢdi». 1 Yuxanda deyilənlərdən aydın olduğu kimi, yunan dilçiliyi tarixində Misir, ptolomeylərin çarlığının paytaxtı olan Ġskəndə- riyyə dilçilik məktobi xüsusi yer tutur, Ellinizm dövründə Ġskəndəriyyo qrammatiklər məktəbi yarandı. Bu məktəbin on görkəmli nümayəndələri Samofrakiyalı Aristrax və onun Ģagirdləri Frakiyalı Dionisi və Apollon Diskol idi. Frakiyalı Dionisi və Apollon Diskolun yaratdıqları qrammatika iki min ilə qədər dərslik rolu oynamıĢdır. Onlar bu qrammatikada Homerin, Sofoklun, Esxilin əsərlərinin fıloloji Ģərhini vermək və yunan vahid ədəbi dilinin normalarını müəyyənləĢdirmək – sabitləĢdirmək kimi bir məqsəd izləyirdilər. Müasir dünya dilçiliyində bir sıra qrammatik təriflər, bölgülər və s. məhz yunan dilçiliyinə əsaslanır. Frakiyalı Dionisinin fel haqqında fikirləri indi də öz elmi əhəmiyyətini itirməmiĢdir. Yunan dilçiliyindən danıĢarkən mütləq onun təsiri ilə yaranmıĢ Latın – Roma dilçiliyi haqqında da bəhs etmək lazım gəlir. Roma dilçiləri latın dilinin qrammatikasını tamamilə yunanlara təqlidən yazmıĢdılar. Belə ki, yeni eradan əvvəl 116 – 27-ci illərdə yaĢamıĢ Mark Terrepsi Varron «Latın dili» osorini yunan fıloloji qrammatikası 1 B. V. Çobanzadə. «Türk-tatar lisaniyyətino ınodxol» B 1924. s. 138. 80 82 əsasında tərtib edib, onu latın dilino uyğunlaĢdırmıĢdır. Bizim eranın IV əsrində yaĢamıĢ Eli Donat və eramızın VI əsrində yaĢamıĢ Pristsianın tərtib etdikləri qədim qrammatik terminologiya bu günə qədər qalmaqdadır. Roma alimləri qrammatik terminləri də yunan dilindən götürüb latınlaĢdırmıĢlar. Yüklə 3,62 Mb. Dostları ilə paylaş:
|