Dərslik adu-nun vəsaiti ilə çap olunur. Bakı Mütərcim 2017 Elmi redaktor
Yüklə 3,62 Mb. Pdf görüntüsü
|
| ƏRƏB DĠLÇĠLĠYĠ
Ərəblər dünyanın ən qədim və mədəni xalqlarından biridir. Ərəblər çox qədim (erkən padiĢahlıq) dövlət quruluĢuna malik olmuĢ və ədəbiyyat, fəlsəfə, coğrafiya, riyaziyyat və s. elmlərlə hələ eramızdan çox-çox əvvəl tanıĢ olmuĢlar. Ticarətin, incəsənətin, kustarlığın inkiĢafı ərəb mədəniyyətinin inkiĢafına xüsusi təsir göstərmiĢdir. Qədim Ġran və Ellin mədəniyyətinin ərəblərə güclü təsiri olmuĢsa da, ərəblərin mədəniyyəti xilafət dövründə çiçəklənmiĢ, tayfa pərakəndəliyi aradan qaldırılmıĢ vo onlar xalq kimi formalaĢmıĢlar. Eramızın VII əsrindən baĢlayaraq Ərəbistanda bütün elmlər, o cümlədən, dilçilik inkiĢaf etməyə baĢlamıĢdır. Ərəb dilçiliyi Çin, hind və yunan dilçiliyindən sonra yaranmasına baxmayaraq, onlara nisbətən sürətlə və qüvvətlə inkiĢaf etdi. Ərəb dilçiliyinin inkiĢafına bir neçə faktor kömək edirdi. Onlardan: 1) Ərəb alimləri özlərindən əvvəl yaranmıĢ dünya dilçilik məktəbləri ilə tanıĢ idilər. Buna görə də həm onların səmərəli cəhətlərindən istifadə edir, həm də metodik cəhətdən onlara əsaslanırdılar. 2) Ġslam dininin meydana gəlməsi. Ġslam ehkamına görə həm bu, həm də axirət dünyası üçün yeganə qabil itil ərəb dilidir?Ona görə do hamı ərəbcə öyrənib danıĢmalıdır. Bu, ərəb olmayan müsəlmanların ərəbcə öyrənməsini məcburi etdiyi kimi, ərəb dilçiliyinin inkiĢafına da kömək edirdi. 3) Ġslam dini ərəb aləminə yeni mədəniyyət gətirdiyi kimi, elmin bütün sahələrinin inkiĢafı üçün Ģərait yaratmıĢdı. Buna görə də ərəb alimləri Aristotelin «Poetika»sını və hindlilərin «Kəlilə və Dimnə» əsərini ərəbcəyə çevirib ġərqdə tərcümənin əsasını qoydular. 4) Ərəb dilçiliyi əvvəllər iki məktəbdən (Kufə və Bəsrə) ibarət idi. Bu məktəblər sonralar birləĢərək vahid Bağdad dilçilik məktəbini yaratdı ki, bu da ərəb dilçiliyinin inkiĢafına öz təsirini göstərməyə bilməzdi. 5) Ərəb olmayan alimlərin də öz tədqiqatını ərəbcə aparması ərəb dilçiliyinin inkiĢafına səbəb olurdu. Bu problem, müəyyən mənada təəssübkeĢlik duyğulan da doğurmuĢdu. Buna görə də iki tikir meydana gəlmiĢdi: birincilər doğru olaraq iddia edir ki, milliyyətcə ərəb olmayanların ərəbcə yazdıqları əsərlər ərəb dilçiliyinin inkiĢafına kömək etmiĢdir. Məs., B. Çobanzadə yazır: «Bütün ərəb və fars ədəbiyyatının bir qismi türk və tatar alim və Ģairlərinin səyi nəticəsindədir» 1 . BaĢqa bir yerdə B. Çobanzadə yenə yazırdı: «ġərqdə birinci türk sərfçisi Mahmud KaĢğarı əsərini ərəbcə və ərəblərə türkcəni öyrətmək niyyəti ilə yazmıĢdır. Bunun arxasınca gələn Cəmaləddin ibn 1 B.V.Çobanzadə. «Türk-tatar lisaniyyətinə mədxəl». B. 1924 səh. 142. : B.V.Çobanzadə. Türkcə sərf və nəhv istilahları. Jur. «Maarif iĢçisi». 1927. № 5, səh. 48. Mühənna, Məhəmməd ibn Qeys kimi müəlliflər də eyni yoldan eyni məqsədlə keçmiĢlər» 2 . Rus alimlərindən V. A. Zveqintsev və B. N. Qolovin isə bunun tam əksini söyləyir. Onlar ərəb, türk dillərini bilmədiklərindən M. KaĢqarini ərəb hesab etmiĢlər. Bununla onlar türk xalqlarının elmi təfəkkürünün qədim olmadığım dolayı yolla sübuta yetirməyə çalıĢırlar. B. N. Qolovin B. A. Zveqintsevin sözlərinə əsaslanaraq yazır: «Görünür ərəb alimləri xarici dilləri də ciddi öyrənmiĢlər. Bu haqda dolayısı ilə Mahmud əl KaĢqarinin 1073 – 1074-çü ildə yazılmıĢ çoxcildlik «Türk dilləri divanı» əsəri əsasında fikir yürütmək olar. V. A. Zveqintsevin fikrincə, bu əsər əsl türk ensiklopediyasıdır ki, əsasında müqayisə prinsip kimi qoyulmuĢdur» 1 . Ümumi dilçilik aspektində bir sıra alimlər ərəb dilçiliyi haqqında bir-birindən fərqli olsa da maraqlı fikirlər söyləmiĢlər. Türkologiya aləmində isə ərəb dilçiliyinin görkəmli tədqiqatçısı sayılan ərəbĢünas alim Vasim Məmmədəliyevin «Ərəb dilçiliyi» adlı monumental əsəri daha çox diqqəti cəlb edir. Türkologiyada ərəb dili haqqında maraqlı fikirlər olsa da, onların heç biri prof. V. M. Məmmədəliyevin bu əsəri səviyyəsində deyildir. Əsərdə 2 müəllif ərəb dilçiliyinin təĢəkkülündən baĢlamıĢ bütün mübahisəli məsələlərinə qədər geniĢ və dərin təhlilini vermiĢdir. Ərəb dilçiliyinin əsasını qoyanlardan biri VII əsrdə yaĢamıĢ Əli ibn Əbu Talib olmuĢdur. Onun göstəriĢi ilə Əbül-Əsvad Quranın lüğətini hazırlamıĢ, nəhvə (qrammatikaya) dair əsər yazmıĢdır. Xəlil ibn Əhməd əl-Fərahidi də ərəb dilinin lüğətinin hazırlanmasında xüsusi rol oynamıĢdır. Ərəb dilçiliyinin təĢəkkülü dövründə leksikoqrafıya xüsusi templə inkiĢaf edirdi. Əl-Firuzabadinin tərtib etdiyi 60 cildlik «Qamus» adlı lüğəti daha geniĢ yayılmıĢdır. Qamus ərəbcə okean deməkdir. Bu lüğət o qədər müvəffəqiyyətli çıxmıĢdır ki, ərəbcə çıxan bütün lüğətlərə sonralar «Qamus» (okean) adı verilmiĢdir. Əlifba prinsipi ilə tərtib edilən ilk lüğətlər Əl- Cauharinin lüğətindən baĢlanır. Ərəb dilçiliyinin inkiĢafında bir neçə məktəbin xüsusi rolu olmuĢdur. Bunlardan biri Bəsrə məktəbidir. Bəsrə məktəbi. Bu Ģəhər ərəb mədəniyyətinin inkiĢafında mühüm rol oynadığına görə baĢqa elm və sənət sahələri kimi dilçilik do burada inkiĢaf etmiĢdi. Bəsrə məktəbinin təĢəkkülündə və inkiĢafında aĢağıdakı alimlərin xüsusi xidmətləri olmuĢdur: 1) Ġbn Əbu Ġshaq əl-hədərani (o eyni zamanda Quranın mahir oxucusu olmuĢdur). 1 2 1 Головин Б. H. Введение в языкознание. M. 1973. стр. 290-291 2 M. M e ın m o d о I i у c v. Əreb dilçiliyi. B. 1985 3) Əbu Əmr bin əl-Əla. 4) Ġsa bin Ömər əl-Səqəfı (710 – 770). 5) Yunis bin Həbib. 6) Xəlil ibn Əhməd Əbu-Əbdürrəhman Əl-Fərahidi. 7) BiĢrəl Əmir bin Osman ibn Qənbər əl Bəsri-Sibəveyhi. Sonuncunun Bəsrə dilçiliyinin inkiĢafında rolu daha böyükdür. O, Xəlil ibn Əhmədin Ģagirdidir. Əslən ərəb olmayan Siboveyhi ərəb dilində mükəmməl təhsil almıĢ, sonra bütün Bəsrədə Ģöhrət qazanmıĢdır. Xüsusilə, öz müəllimi Xəlil ibn Əhmədin vəfatından sonra Bəsrə dilçilik məktəbinə rəhbərlik etməsi və «Əl-Kitab» əsərini yazması onun Ģöhrətini daha da artırmıĢdır. Onun Ģəxsi həyatı ilə bağlı olan bir hadisə Bəsrə məktəbinin Kufə dilçilik məktəbi ilə birləĢməsi üçün zəmin yaradır. Sibəveyhi bir dəfə Bağdad Ģəhərinə gəlir. Abbasi xəlifələrindən olan Harun ər RəĢidin sarayında Harunun oğlanları Əmin və Məmunun müəllimi Kufə dilçilik məktəbinin banisi Kisayi ilə görüĢür. Onlar arasında elmi mübahisələr olur. Məs., bəsrəlilər belə hesab edirdilər ki, felin ilkin forması birinci Ģəxsin təki, kufəlilər isə belə hesab edirdilər ki, baĢlanğıc forması məsdərdir. Prof. V. Məmmədəliyev Sibəveyhi ilə Kisayi arasında gedən mübahisələrdən birini belə təsvir edir: «Kisayi Sibəveyhiyə bir sözün müəyyən bir tərkib daxilnndə nə cür hallanması barədə sual verir. Sibəveyhi cavab verdikdə kufəli rəqibi onun haqlı olmadığını bildirir. Məlumdur ki, ərəb qrammatikləri hər hansı bir məsələ barəsində mübahisə etdikdə və bir-biri ilə razılaĢmadıqda, kimin haqlı olduğunu bilmək üçün səhraya gedib əsil, xalis ərəb hesab edilən bədəvilərdən həmin söz və ifadənin onların ləhcələrində nə cur iĢlədilməsini soruĢurlarmıĢ. Münsif rolunu oynayan bədəvilərin verdiyi cavabı Ģərtsiz qəbul edirmiĢlər, bununla da mübahisəyə son qoyularmıĢ. Sibəveyhi Kisayi ilə mübahisə etdiyi zaman qapının ağzında və ya həyətdə Ģəhərdə yaĢadıqları üçün bəsrəlilər tərəfindən ləhcələri o qədər də «təmiz» hesab edilməyən hummə əĢirətinə mənsub ərəblərdən biri durubmuĢ. Bir rəvayətə görə, Kisayi tərəfindən ələ kətirilmiĢ bu ərəb sualı təkrar etdikdə Sibəveyhinin deyil, Kisayinin haqlı olduğunu təsdiq edir və beləliklə, mübahisə bitmiĢ hesab olunur. Sonrakı ərəb qrammatiklorinin etiraf etdiyi kimi, əslində haqlı olan Sibəveyhi bu «moğlubiyyotdən» uzun müddət özünə gələ bilməmiĢ, hər Ģeyi ataraq pərt halda vətənə qayıtmıĢ, nisbətən gənc yaĢlarında (qırxdan bir qədər artıq), bir rəvayətə görə, ġirazda, dikər rəvayətə görə isə Həmədanda və ya Savədə vəfat etmiĢdir» 1 . Kufə məktəbi. Kufə böyük dini mərkəz idi. Məkkə və Mədinə kimi Kufə də Ġslam Ģərqinin həm elmi, həm də mədəni mərkəzlərindən biri olmuĢdur. Məhəmməd Peyğəmbər və onun əshabələri Kufədə yaĢadıqları dövrdə bura daha çox diqqəti cəlb etməyə baĢlamıĢdı. Xəlifə Əli ibn Əbu Talibin vaxtında Kufə Ġslamiyyətin, xilafətin paytaxtı oldu. Bu müddətdə burada fiqh, Qarelər (Quranı yaxĢı, avazla oxuyanlar), qrammatiklər məktəbi yarandı. Kufə qrammatiklər məktəbi Bəsrəyə nisbətən gcc yaranmıĢdı. Kufə qrammatiklər məktəbinin banisi Əbul Həsən Əli ibn Həmzə ibn Abdulla ibn Osman ibn Feyruz əl- Kisayi idi. O, milliyyətcə fars idi, əyninə geydiyi parçanın rənginə və materialına (kisədən) görə ona Kisayi ləqəbi verilmiĢdi. Kisayi əvvəllər Kufə məktəbinin görkəmli nümayəndələri olan Muaz ibn Miislim Əl-hərranın və sonra onun qardaĢı oğlu Əbu Cəfər ər-Ruasinin yanında oxumuĢ, sonra onlardan daha irəli gedə bilmiĢdir. O, ərəb dili qanunlarını, Quranı mükəmməl öyrəndikdən sonra Bağdada köçmüĢ və xəlifə harunun oğlanları Əmin və Məmunun müəllimi olmuĢdur. Sibəveyhi ilə də burada görüĢmüĢdür. Kisayi «Kitabi müxtəsərin nəhv», «Kitabül-qiraət», «Kitabül ədəd», «Kitabun- Novadirilkəbir vos-səcir», «Risalətü ma təlhənu fihil-avami», «Kitabu məanil-Quran» adlı monumental əsərlərin müəllifidir. Bu əsərlərin çoxu itib-batmıĢ, zəmanəmizə qədər yalnız bir əsər, «Risalətü ma təlhənu fihil-avami» (avam camaatın buraxdığı səhvlər barədə kitab) gəlib çatmıĢdır. Kisayi Bəsrə dilçilərindən fərqli olaraq, qrammatik qayda-qanunları fəlsəfi mahiyyətlə birgə götürmüĢdür. Bağdad dilçilik məktəbi. Bəsrə vo Kufə məktəbləri birləĢərək Bağdad dilçilik məktəbini yaratmıĢlar. Beləliklə, 1 V. M. Mə m m ə də I i y ev. Ərəb dilçiliyi. B 1985. Səhv. 30. 84 87 Bəsrə və Kufə məktəbləri öz fəaliyyətini faktik olaraq dayandırır. Yəni Bəsrə məktəbi Əbul-Əsvad əd-Dıioli ilo baĢlayıb Əbu Əli əl-Farisi ilə, Kufə məktəbi isə Əbu Cəfər ər- Ruasi ilə baĢlayaraq Əbu Əmr əz-Zahidlə qurtardı. Bağdad qrammatikləri bəsrəlilərdən daha çox kufəlilərin qrammatik konsepsiyasına əsaslanırdılar. Bundan əlavə, Bağdad qrammatikləri öz nəzəri konsepsiyalarını təcrübəyə yönəldirdilər. Bağdad dilçilik məktəbinin ən görkəmli nümayəndələrindən biri Əbu Məhəmməd Abdulla ibn Quteybə əl-kufi əd-Dinəvən (828 – 889) idi. Kufədə doğulmuĢdur. Valideynləri Xorasandandır. ;«Uyunul Əxbar», «Ədəbul-Kitab», «ƏĢ-Ģeru VaĢĢuara». «Əl maarif», «Qaribul-hədis» və «Ġrabul-Quran» kimi əsərlərin müəllifidir. Quteybə bəsrəlilərlə kufəlilərin elmi müddəalarını müqayisə edir, bəzən bu, bəzən də digər tərəfə üstünlük verirdi. Bağdad dilçilik məktəbinin baĢqa bir nümayəndəsi də Ġranın Dinəvər Ģəhərində olan Ġbn Qüteybənin həmĢəhərlisi Əbu hənifə Əhməd Ġbn Davud əd-Dinəvəridir. Onun anadan olması ili elmə məlum deyil. 895-ci ildə vəfat etmiĢdir. Əbu hənifə Dinəvəri Bağdad dilçiləri içərisində ən çox ensiklopedik biliyə malik olması ilə seçilir. O, dövrünün həndəsə, coğrafiya, bitki aləmi, riyaziyyat, təbiətĢünaslıq, astronomiya sahəsində geniĢ biliyə malik olmuĢdur. Bundan əlavə, Quran ayələrinə təfsir yazan məĢhur islamĢünas kimi tarixə düĢmüĢdür. Yüklə 3,62 Mb. Dostları ilə paylaş:
|