Dərslik Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin 12. 06. 2009-cu IL tarixli, 17 saylı kollegiya iclasının və
Yüklə 16 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Sosial amillər.
xəstələnmənin 4 yüksəliş dövrü (hər birinin davametmə müddəti 18 il), A hepatitində 1953-cü ildən - 9-10 il davam edən 4 sikli, B hepalitində 1975-ci ildən - 11 il davam edən sikli, skarlatina zamanı 1945-ci ildən - 10-12 il davam edən 5 sikli, gənə ensefalitində 1947-ei ildən - 17-18 il davam edən 3 sikli, tulyaremiya zamanı 1950-ei ildən - 17 il davam edən 3 sikli, leptospirozlaıda 1956-eı ildən - 4-5 il davam edən sikllər müşahidə olunmuşdur. Dövriliyin formalaşmasında epidemik prosesin hər 3 halqası və törədicinin dəyişkənliyi böyük əhəmiyyət daşıyır. Ətraf mühit şəraiti - təbii amillər aparıcı rol oynayır. Yer kürəsində yaşayan bütün canlılara böyük təsir göstərən təbii amillər arasında günəşin aktivliyi daha kəskin nəzərə çarpır. A.L.Çijevski (1897-1964) epidemiyaların günəşin aktivliyindən asılılığını öyrənmişdir. Hazırda hesab etmək olar ki, epidemiyaların və pandcmiyaların baş verməsi hər şeydən əvvəl günəşin aktivliyinin səviyyəsi ilə əlaqədardır. Müəyyən edilmişdir ki, məhz günəşin aktivliyinin maksimal illərində pandemiyalar kəskin şəkildə artır və böyük əraziləri əhatə edir. A.L.Çijevski təyin etmişdir ki, vəbanın pandemiyalarının dövrləri 2,65 və 5,5 il davametmə müddətinə malikdir. Bu dövrlər günəşin 11-illik siklinin dörddə birini və yarısını təşkil edir. Rusiyada 100 il ərzində xəstələnmənin təhlili göstərdi ki, vəbanın 1823-cü ildə başlamış ilk epidemiyasından etibarən ən yüksək xəstələnmə halları günəşin aktivliyinin maksimal illərinə təsadüf edir, halbuki vəbanın minimal xəstəlik hallan qeydə alınan dövrlər günəşin aktivliyinin minimal illərinə düşür. Qriplə xəstələnmənin 500 il ərzində təhlili göstərmişdir ki, qrip epidemiyalarının dövrləri orta hesabla 11,3 il təşkil edir və günəşin aktivliyinin dövrləri ilə üst-üstə düşür. Epidemik alovlanmaların əksəriyyəti günəşin aktivliyi artdığı və ya azaldığı dövrlərə təsadüf edir, yəni epidemiyalar günəşin aktivliyinin minimum-maksimum və ya maksimum-mini mum dövrlərində baş verir. Taun, difteriya, skarlatina, meninqokok infeksiyası, quduzluq zamanı epidemiyaların yaranmasının günəşin aktivliyindən müəyyən asılılığı təyin olunmuşdur. Məsələn, taun epidemiyalarının daha çox maksimal günəş aktivliyində yaranması və geniş yayılması izlənir. Bu qanunauyğunluqların mənşəyi aydındır, belə ki, Yer kürəsində olan mikrofloranın hamısının fəaliyyəti günəşin aktivliyindən sıx asılıdır, insanın xəstəliklərə yoluxma səviyyəsi də həmçinin orqanizmin fıziki-kimyəvi reaksiyasındakı dəyişikliklər 49 downloaded from KitabYurdu.org sayəsində günəşin aktivliyindən asılıdır. Bütün üzvi aləm - mikro-və makroorqanizm Günəşdən alman enerjinin dəyişkənliyini hiss edir. EHM-da aparılmış hesablamalar göstərdi ki, yoluxucu xəstəliklərin hamısına 3, 5, 8, 11, 14 və 18-19 ilə yaxın dövrlərə malik tsikliklik xasdır. Bununla bərabər, ümumi məcmuda 10-11 illik tsikl üstünlük təşkil edir. Müxtəlif yoluxucu xəstəliklərlə xəstələnmənin təhlili zamanı aşkar edilən 5-6 illik tsikl 10- 11 illik tsikldon sonra ikinci yerdə durur. Bu tsikl davamlılığına görə günəşin aktivliyinin əsas 10-11 illik tsiklinin yarısını təşkil edir. EHM-nm əsasında günəşin aktivliyinin epidemik prosesə təsiri sübuta yetirilmişdir. Lakin bu zaman yadda saxlamaq lazımdır ki, çox vaxt onun bir sıra kiçik intervallara bölünməsi baş verir. Ona görə do, əsas 11-illik epidemiya dalğası gözdən itir. Epidemik prosesin günəşin aktivliyi ilə əlaqəsi olduqca mürəkkəbdir. Yoluxucu xəstəliklərin yayılması biosferdə gedən digər proseslərlə də əlaqədədir, onlar günəşin aktivliyi ilə sıx bağlıdırlar. İnsana günəşin aktivliyinin təsirini tüpürcəyin bakterisid xassələrinin günəşin 11-illik siklə malik aktivliyindən asılılığının timsalında izləyə bilərik: minimal günəş aktivliyində (1964-cü il) tüpürcək hətta güclü durulaşmadan sonra mikrobların milyonlarla koloniyalarını tamamilə öldürmüşdür, günəşin aktivliyi maksimal səviyyəyə çatdıqda isə (1968) tüpürcəyin bakterisid xassəsi kəskin azalmışdır. Bu dəyişikliklər müəyyən dərəcədə infeksion xəstələnməyə də təsir göstərir, belə ki, xəstəlik törədicisinin aqibəti ağız boşluğunun vəziyyətindən çox asılıdır - o, elə ilk mərhələdə tüpürcəklə təmasda olduqda məhv ola bilər. Bağırsaq qrupu bakteriyalarımn yolunda ikinci sədd sayılan mədə şirəsinin turşuluğu, həmçinin bakterisidliyi də günəşin aktivlik səviyyəsindən asıbdır. Sübut edilmişdir ki, günəşin aktivliyi nə qədər yüksəkdirsə, mədənin turşuluğu bir o qədər aşağı düşür və uyğun olaraq bağırsaq bakteriyalarımn təsirindən müdafiə qabiliyyəti də zəifdir. Qanın bakterisid xassələri də həmçinin günəşin aktivliyinə uyğun olaraq dəyişir, o, eyni zamanda mövsümdən asılıdır. Günəşin maksimal aktivliyində qan zərdabının mikroorqanizmləri öldürmək qabiliyyəti təqribən 1/3 dəfə azdır, nəinki günəşin minimal aktivliyində. Epidemik prosesə günəşin aktivliyinin təsir mexanizmi çoxcəhətlidir. Günəşdən elektromaqnit şüalanması baş verir ki, buraya radiodalğalar, rentgen şüalanması, ultrabənövşəyi və infraqırmızı şüalanma daxildir. Bu şüalanmanın bir qismi Yer səthinə çatır, digəri isə 50 downloaded from KitabYurdu.org atmosferdə tutulur. Yerin biosferinə daxil olan şüalanma nəinki insan orqanizminə, həmçinin bitki və heyvanat aləminə birbaşa təsir göstərir. Təbii ki, o, mikrooıqanizmlərə də təsir edir. Bu, difteriya törədiciləri üzərində qoyulmuş təcrübələrdə əsaslı şəkildə sübuta yetirilmişdir. 9 il ərzində hər gün aparılmış müşahidələr göstərmişdir ki, onların xüsusiyyətlərinin kəskin dəyişiklikləri çox vaxt günəşin maksimal aktivliyində rast gəlir. Günəşin minimal aktivliyində belə kəskin dəyişikliklər ildə 5-7 dəfə rast gəlmişdir. Difteriya kulturasını qurğuşun ekranla örtdükdə (bu, kosmik şüaların daxil olmasına maneçilik yaradır), onda kulturanın xassələrinin kəskin dəyişiklikləri bütün müşahidə dövründə bir dəfə, yəni mövsümdə bir dəfə - təsir edən amillərin intensivliyi maksimal səviyyəyə çatdıqda baş vermişdir. Deməli, epidemik prosesin dövriliyinin xarici səbəbləri epidemik prosesin sisteminə daxil olan bütün elementlərə təsir edir. Bu elementlər daxili səbəblərin hesabına dəyişir. Bu halda xəstələnmənin dinamikasının təbii dalğavari prosesinin gedişinə aparılan sosial tədbirlərin nəticəsində baş verən dəyişikliklər də təsir edir. Bunlar isə bir sıra hallarda xəstələnmənin səviyyəsini sporadik səviyyə qədər azaldaraq dövriliyi aradan qaldırır. Sosial amillər. Yoluxucu xəstəliklərin cəmiyyətdə yayılması və onlann profilaktikası və ləğv edilməsində sosial şəraitlər mühüm rol oynayır. Sosial şəraitlər epidemik prosesin bütün elementlərinə, xüsusilə infeksiya mənbəyi və yoluxma mexanizminə təsir edir. İnsanın yoluxucu xəstəliklərinin təkamülündə sosial amillərin əhəmiyyəti aydın görünür. Coğrafi mühit amilləri ilə yanaşı, sosial yaşayış şəraiti da epidemik prosesin əsas hərəkətverici qüvvəsidir, onun təsiri altında törədicinin bioloji xassələri, yoluxma mexanizmi, infeksiya mənbəyinin - ev və vəhşi heyvanların bioloji xüsusiyyətləri, eləcə də insanların həyat tərzi dəyişilir. Bir sözlə, yoluxucu xəstəliklərin epidemiologiyası dəyişir. Epidemik prosesin kəmiyyət və keyfiyyətcə dəyişməsi cəmiyyətin tarixi inkişaf mərhələrino uyğun baş verir. Sosial şəraitlərin epidemik prosesin əsas hərəkətverici qüvvələri kimi qəbul edilməsi elmi mahiyyətindən başqa, yoluxucu xəstəliklərə qarşı effektiv mübarizə tədbirlərinin işlənib haznlanmasmda təcrübi təbabət üçün geniş perspektivlər açır. Sosial-iqtisadi və təsərrüfat-texniki amillər arasında epidemik prosesə aşağıdakılar təsir edir: • demoqrafik amillər: əhalinin sıxlığı və strukturu, təbii hərəkəti, əhalinin çoxalması, doğum, miqrasiya, ölüm göstəricisi, həyatın davametmə müddəti; 51 downloaded from KitabYurdu.org Yüklə 16 Kb. Dostları ilə paylaş:
|