Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi ci IL tarixi saylı əmri ilə təsdiq edilmişdir
Yüklə 1,28 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Müstəqil iş üçün sual və tapşırıqlar
- İNCƏSƏNƏT VƏ TƏRBİYƏ
vasitəsi ilə həyata keçirilir. Hal-hazırda mədəniyyətşünaslıqda mədəniyyəti savadlılıqla eyiləşdirən məktəblər də mövcuddur 1 .
ki, həmin keyfiyyətlər şəxsiyyəti mədəniləşdirir. Biz daxili ziyalılığı mədəni keyfiyyətlərin formalaşması ilə tərəzinin eyni gözünə qoymamalıyıq. Yəni təhsil və özünü təhsil vasitəsi ilə böyüyən nəsil insanlar yaşamaq və yaratmaq üçün mövcud zəruri fəaliyyət üsullarına yiyələnirlər. Daha doğrusu, insanlarda kənd təsərrüfatı, sənaye, xalq təsərrüfatı və s. idarə etmək, bu və ya digər sahədə fəaliyyət göstərmək üçün zəruri əmək bacarıq və vərdişləri formalaşdırılır. Fəaliyyət- insan mövcudluğunun ən fundamental xarakteristikası kimi, tarixin substansiyası və bütün bəşər dünyasının mühərriki təki qiymətləndirilərək maddi və mənəvi sistemin inkişaf amili sayılır. Akademik M.S.Kaqan insanı «homo sapiyens» (ağıllı insan) adlandırmır, onu «homo faber» (yaradıcı insan) kimi qiymətləndirməyi təklif edir. 2 Bəşəriyyətin inkişafı üçün mövcud təcrübəyə yiyələnərək, onunla kifayyətlənmək azdır. İnkişaf yeni yaradıcılıq, elmi kəşflər vasitəsi ilə həyata keçirilir. Bu isə bəşər təcrübəsinin - mədəniyyətin yaradıcılıq sahəsini əhatə edir. Yaradıcılıq daima mədəniyyət anlayışının aparıcı istiqaməti kimi əsaslandırılmışdır. Bu sahədə antik, yeni dövr alim və tədqiqatçılarının, o cümlədən Stoloviçin, M.S.Kaqanın, Sokolovun və başqalarmm fıkri və elmi əsaslı müddəaları mövcuddur. 3 Məsələn, məşhur ingilis mədəniyyətşünası A.Toynbinin əsərlərində azad yaradıcılıq və cəmiyyətlə onun bağlılığı problemləri çox orijinal müddəalar və fıkirlərlə əsaslandırılır. Elmi kəşflər həyatın maddi və mənəvi tələbləri əsasında baş verir. Lakin bunun əsası, yaradıcılığa meyl didaktik idraka istinad edərək onun vasitəsi ilə yaradılır. Didaktika idrakı inkişaf etdirir, təfəkkür əməliyyatlarını gücləndirir, nitqlə məntiqi təfəkkürün əlaqəli inkişafını təmin edir, yaradıcılıq qabiliyyətlərini inkişaf etdirir. Bu isə gələcək elmi fəaliyyətin əsasmı qoyur. Beləliklə, mədəniyyət və pedaqoqika bir-biri ilə hərtərəfli bağlıdır. Pedaqoqikanın obyektini bəşər təcrübəsinin böyüyən nəsilə ötürülməsi, bəşəriyyətin əldə etdiyi maddi və mənəvi mədəniyyətin böyüyən nəsilə mənimsətmə təşkil edir. Pedaqogika özü müstəqil obyekti, predmeti, tədqiqat üsulu olan bir elm kimi bəşər mədəniyyətinin, təcrübəsinin tərkib hissəsinə daxildir. Müstəqil iş üçün sual və tapşırıqlar: 1.Mədəniyyətin mahiyyəti nələri əhatə edir? 2.Pedaqoji anlayışların mahiyyəti. 3.Pedaqoji anlayışlarla mədəniyyətşünaslıq anlayışlarının müqayisəsi.
1 «Културология» Учебное пособие. Под. Ред. Г.В. Драча. Р.-Д. 1997, С.76-80. 2 М.С. Каган «Культура и деятелность». М.,1976. 3 Г.Столович. «Жизнь, творчество и искусство» М.2978. İNCƏSƏNƏT VƏ TƏRBİYƏ Məlumdur ki, pedaqoqika bir sıra dəqiq elmlərə, ümumiyyətlə, isə bütün elm sahələri ilə qarşılıqlı əlaqədədir. Bu pedaqoqikanın obyektinin xüsusiyyətlərindən doğur. Belə ki, pedaqoqika bəşər təcrübəsinin, bütün elm sahələrinin nəaliyyətlərinin son ümumiləşdirilmiş nəticələrinin, fəaliyyət üsullarının, maddi və mənəvi, mədəniyyətin böyüyən nəslə ötürmək haqqında elmdir. Bu mənada incəsənət də mənəvi mədəniyyətin əsas tərkib hissələrindən biri olub böyüyən nəslə ötürülür. Bu estetik tərbiyə həmçinin digər fənlərin tədrisi vasitəsilə həyata keçirilir. Estetik tərbiyə böyüyən nəsildə, ümumiyyətlə insanlarda estetik zövqlər, baxışlar formalaşdırır, insanların yaradıcılıq qabiliyyətlərini inkişaf etdirir. Estetik tərbiyənin əsas və əhəmiyyətli mənbələrindən biri incəsənət əsərləri, insanların həyat və məişətlərində, ictimai həyatda mövcud olan incəsənət elementləridir. Bəşər yaranandan bəri ədiblər öz əsərlərində incəsənəti, gözəllik nümunələrini tərənnüm etmiş, insanlarda gözəlliyə münasibəti sənət əsərləri vasitəsilə yaratmağa çalışmışlar. İnsanların formalaşmasında incəsənət əsərlərinin rolu haqqında fikirlər qədim tarixə malikdir. Qədim Şərq mədəniyyətinin nümunələrindən biri olan «Avesta»da sənətin cəmiyyətin həyatında, insanların tərbiyəsindəki əhəmiyyətli rolu haqqında fikirlər verilmişdir. Məsələn, «İşıq», «Zülmət», «Cənnət», «Cəhənnəm» anlayışları kainat gözəlliyi ilə yanaşı, həmçinin ijtimai – əxlaqi, davranış və hərəkətlərin gözəlliyi kimi də verilmişdir. «Avesta» ya görə həm fiziki, həm mənəvi kamillik, cismani və ruhi gözəllikləri şəxsiyyətin özündə qoruyub saxlamaq özü bir gözəllik sənətidir. İncəsənət və tərbiyə, onların qarşılıqlı əlaqəsi, birinin digərini tamamlaması «Avesta»dan sonrakı abidələrdə də şərh olunmuşdur. İncəsənətin tərbiyəyə təsiri təkcə estetik baxımdan götürülməmişdür. Bu sahədə Platonun söylədiyi fikir maraqlıdır. Belə ki, bir tərəfdən o, insanların maddi təminatı baxımından təcrübi sənəti incəsənətdən üstün tutur, digər tərəfdən isə insanların mənəvi cəhətdən formalaşdırılmasında, tərbiyəsində zərif sənətlərin roluna böyük əhəmiyyət verir, onu yüksək qiymətləndirir, onu dövlət əhəmiyyətli məsələ sayır. Orta əsrlərdə Azərbaycanda şöhrət tapmış «İxvan-əs-səfa» cəmiyyətinin filosofları incəsənət və onun növlərinin insan mənəviyyatına təsiri, tərbiyəsindəki rolu haqqında tüxtəlif fikirlər söyləmişlər. Bunlardan Əl –Kindi, İbn- Sina, İbn – Röşt və başqalarının incəsənətin tərbiyədə roluna dair indi də öz əhəmiyyətini itirməyən qiymətli fikirləri mövcüddur. Bu filosofların fikrincə incəsənət obrazlı təfəkkürdür. Onların fikrincə insanların tərbiyəsində təcrübi sənətlər əhəmiyyətli yer tutur. İnsanın iqtisadi həyatı nə qədər əhəmiyyətli rol oynasa da, onlarda müəyyən münasibətin formalaşmasında incəsənətin yerini verə bilməz. İncəsənət insanların ruhuna, əqlinə, əxlaqına incə, zərif yollarla təsir edir, insanların hərəkət və davranışlarını gözəlləşdirir, zəifin qəlbini möhkəmləndirir, zalımın qəlbini yumşaldır. İnsanların estetik, mənəvi, əxlaqi görüşlərinə incəsənət əsərlərinin təsiri onların məzmununun zənginliyi və digər təsir imkanlarından asılıdır. Zəngin məzmuna, ideya saflığına malik incəsənət əsərləri nəinki insanlarda bədii zövq, incə hisslər yaradır, həmçinin insanların əqli inkişafına, idrakına, təbiəti dərk etməsinə də təsir edir. İdraki inkişaf formalaşma prosesi bir – birilə qarşılıqlı əlaqədədir. İnsanların əqli inkişafı, əxlaq tərbiyəsi və onlarda zəruri bacarıqların formalaşdırılması və təkminləşdirilməsinin əsasında idrak durur. İnsanlar xarici aləm gözəlliklərini də idrak vasitəsilə dərk edir. Belə ki, təbiət və cəmiyyət hadisələri, onların qanunauyğunluqları tam şəkildə, yəni həm də malik olduğu gözəlliklərlə birlikdə dərk olunur.
İnsanın əqli tərbiyəsi təbiət, cəmiyyət və insan təfəkkürünün obyektiv inkişaf və dəyişmə qanunauyğunluqlarını dərk etmə vasitəsilə baş verir. Əqli tərbiyə zehnin inçəliyi və çevikliyinə, real varlıq qanunauyğunluqlarına ustalıqla, seçiciliklə yanaşma tərzi yaradır, insanların təbiət qanunlarından istifadə edərək həm təbiətin özünü, həm də insan həyatını dəyişdirməyə imkan yaradır. Bu dəyişdirmədə təbiət qanunları ilə yanaşı gözəllik qanunları da iştirak edir. Belə ki, insan hər bir şeyi, gözəl - həm özünün, həm də başqalarının zövqünü oxşayacaq zəriflikdə, gözəllikdə yaratmağa çalışır. Bunu isə təbiət və cəmiy- yətdəki gözəlliyi dərk edən, görən estetik zövqlü insanlar edə bilər. İnsanlarda estetik zövqün tərbiyəsi isə təbiət və cəmiyyətdəki gözəllikləri görməklə bərabər onu qiymətləndirmək, təhlil etmək və əməli işlərini bu istiqamətdə qura bilməklə bağlıdır. Bunun özü də idraki prosesdir, yəni insanın həyatı gözəllik qanunları əsasında dərk etməsi, gözəllik qanunları əsasında dəyişdirməsi prosesidir. İnsanlar estetik ideallar uğrunda ancaq həyatın estetik qanunauyğunluqlarını, onun konkret təzahür formalarını, gözəllik və ülvilik, eybəcərlik, faciəlilik, komikliyini dərk etdikdən sonra mübarizə apara bilər, belə ideallar yaratmağa calışar. Bu estetik dərk etmə, anlatma və mübarizə meylləri isə ancaq sistemli və məqsədyönlü tərbiyə prosesində həyata keçirilir. Məhz tərbiyə vasitəsilə kortəbii estetik təsirlər sistemləşdirilir, səmərəli və faydalı istiqamətə yönəldilir.
Yüklə 1,28 Mb. Dostları ilə paylaş:
|