Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi ci IL tarixi saylı əmri ilə təsdiq edilmişdir

kömək edir. Hər iki fəaliyyət prosesində təxəyyül mühüm rol oynayır. Çünki təxəyyül hər iki sahə arasında 

vasitəçi  və  keçirici    kimi  çıxış  edir,  hər  iki  tərəfə  xidmət  edir.  Təxəyyül  qəbul  etdiyi  hissi  obrazları 

düşünjəyə  verirsə,  əqil  öz  qərarını  verməzdən  əvvəl  onları  seçib  tədqiq  edir  və  bundan  sonra  yenidən 

təxəyyülə  qaytarır.  Cünki  azadlıqdan  əvvəl  gələn  təxəyyül  özü  məhz  bu  iradəni  oyadır  və  bir  sözlə  həm 

düşüncə, həm iradə üçün xüsusi silah rolunu oynayır. Onun fikrincə insan fəaliyyəti əqil, emosional, mənəvi 

amillərin təsir göstərdiyi belə bir mənzərədən yaranır: duyğu  -  təxəyyül -   əqil, təxəyyül - iradə - fəaliyyət.                                                                                                                                                                                                                                          

   Deməli  təxəyyül,  o  cümlədən  bədii  təxəyyül  əməli  fəaliyyətin  həyata  keçirilməsində  böyük 

əhəmiyyətə  malikdir.  Şillerə  görə  mənəvi  borcun  həyata  keçirilməsində  estetik  amillər  son  dərəcə 

əhəmiyyətlidir. Mənəvi borcun həyata  keçirilməsindən insan böyük həzz və zövq alır. Bu isə mənəviyyatın 

özünün  incəliyi  və  gözəlliyindən  doğur.  Mənəvi  gözəllik  və  incəlik  isə  insanın  hissi  təbiəti  ilə  əxlaqi 

vəzifələri  arasındakı  həmahənglikdən  yaranır.  Bu  isə  həmişə  mövcud  olmur.  Belə    hallarda  insan  borc 

naminə    özünün    hissi    təbiətini  qurban  verir.  Bu  zaman    incəliyin    yerini  ləyaqət  tutur.  Deməli,  mənəvi 

hərəkət  öz    inkişafında  daim  yeni  –  yeni  estetik  hallar  və    keyfiyyətlər  kəsb    edərək,  insanın  estetik 

həyəcanının  obyektinə  cevrilə  bilər.  Buradan  da  belə  çıxır  ki,  estetik  həyacan    mənəviliyin,  əxlaqiliyin  

müəyyən  dərəcəsindən,  xassə və  keyfiyyətindən döğur. Estetik həzz verə bilən hər mənəvi hərəkət isə öz 

təbiəti  etibarilə  əxlaqımız  olmalıdır.  Lakin  müsbət  əxlaqi  hərəkət  həmişə  estetik  həyəcan  doğura  bilmir. 

Məsələn, müasir fəhlənin fəaliyyəti estetik  maraq  doğurmur, bu maddi maraqdır. 

Əxlaqi hərəkətlər o zaman estetik  səviyyəyə qalxır ki, onlar  qəhramanlıqla, rəşadətlə bağlı olsun. Heç 

nədən qorxmayan, hər bir  müqavimətin, çətinliyin qarşısını ala bilən, yaradıcı insanların mənəvi hərəkətləri 

estetik zövq yaradır. Müasir incəsənətin ən  mühüm vəzifələrindən biri  əxlaqi və estetik cəhətlərin vəhdəti  

və  dialektikasının  bütün    zənginliyi  və  dolğunluğunu  bədii  –  fərdi  obrazlarla  açmaqdan    ibarətdir.  Bunun 

böyük ictimai əhəmiyyəti vardır. 

İnsanların ideya – estetik, əxlaq tərbiyəsində incəsənətin bütün növləri – ədəbiyyat, musiqi, rəssamlıq, 

teatr,  kino  və  s.  kimi  növləri  böyük  əhəmiyyət  kəsb  edir.  Azərbaycan  ədiblərinin,  musiqişünaslarının, 

rəssamlarının yaratdığı əsərlər bu  baxımdan xüsusilə əhəmiyyətli və dünya  şöhrətlidir. 

Müstəqil iş üçün sual və tapşırıqlar: 

1.İncəsənətin əxlaqi görüşlərin təbliğində rolu. 

2.İncəsənətin  növləri və tərbiyə. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

TƏRBİYƏNİN  MƏQSƏDİ  

VƏ  TƏRKİB  HİSSƏLƏRİ 

 

İstənilən  fəaliyyətdə,  müəyyən  mənada,  müvəffəqiyyətin  əsasını  məqsəd  aydınlığı  təşkil  edir.  Aydın 

məqsəd  hər  bir işçiyə,  istənilən  sahədə  fəaliyyət    göstərənə işini səmərəli  və  düzgün  təşkil etməyə  imkan 

verir. Pedaqoji prosesdə də məqsəd aydınlığı böyük əhəmiyyət kəsb edir.  

Bu  məqsədlər isə cəmiyyətin şəxsiyyət formalaşdırılması işinə verdiyi tələblərə əsasən müəyyən edilir. 

Klassik  və  müasir    pedaqoqlar  şəxsiyyət  formalaşdırılması  prosesində  məqsəd  aydınlığına  yüksək  qiymət 

verirblər. Məsələn K. D Uşinski məqsəd aydınlığını pedaqoji prosesin birinci və əsas məsələsi hesab edirdi. 

Onun fikrincə tərbiyənin məqsədi ictimai və xalq mənafeyini üstün tutan, həqiqətə, doğruluğa, xeyrixahlıqa 

can atan, bütün insanlığın mənafeyini xalqının və özünün mənafeyi ilə birləşdirməyi bacaran həqiqi insan 

yetişdirməkdir. (K.D.Uşinski, seçilmiş pedaqoji əsərləri, Azərnəşr, 1953, s111) 

Praqmatizm nümayəndələrindən biri, Amerika pedaqoqu D. Dyui iddia edirdi ki, eyni zamanda paralel 

şəkildə  həm  məqsəd,    həm  də  tərbiyə    prosesi  mövcuddur.  Onun  fikrincə  tərbiyə  inkişafdır  və  o,  heç  bir 

xarici  təsirə  tabe  deyildir.  Bununla  da  o,  tərbiyə  prosesini  elmilik,  obyektivlik  və  məqsədyönlülükdən 

məhrum edirdi. O fərdi tərbiyəyə daha çox üstünlük verirdi.  

D.Dyuinin  davamçıları  müasir  proqmatistlər  iddia  edirdilər  ki,  mənlik  iddiası  ilə  doğulmuş  hər  kəs 

xarici təsirə qarşı əks təsir göstərir, o özünü yaradıcılıqda təsdiq edir. Əksinə, xaricdən göstərilən tərbiyəvi 

təsirlər insanlardakı müstəqilliyi, qabiliyyəti boğur, onun üzə çıxmasını, inkişafını ləngidir.

4

  

Məşhur  Azərbaycan  ədibi  A.  Bakıxanov  hər  şeydən  əvvəl  tərbiyənin  məqsədini  müəyyənləşdirməyə 

yüksək  qiymət  vermişdir.  Onun  fikrincə  tərbiyənin məqsədi  həqiqi  insan  yetişdirməkdir.  O,  əxlaq  və  əqli 

tərbiyəyə  daha  çox  üstünlük  verirdi.  Tərbiyənin  digər  tərkib  hassələrini  də  əxlaq  tərbiyəsinin  tərkib 

hissəsində (estetik, fiziki, əmək və s) verirdi. 

O, əxlaq tərbiyəsinə nəzakətlilik, təvözarkarlıq, səmimilik, doğruçuluq, düzlük, diqqətlilik, düşünərək 

danışmaq və hərəkət etmək, sərbəstlik, özüntənqid, təmkinlilik, ehtiyatlılıq, əməksevərlik, və s kimi sifətləri 

aid  edirdi.  

Tərbiyənin  məqsədi  cəmiyyətin  obyektiv  inkişaf  qanunları  əsasında  müəyyən  edilir,  məhsuldar 

qüvvələrin inkişafı ilə şərtlənir, onunla bərabər dəyişir.  

İctimai iqtisadi quruluş   dəyişdikcə tərbiyənin məqsədi də dəyişir. Ona görə müxtəlif ictimai iqtisadi 

quruluşlarda tərbiyə də müxtəlif məqsədləri yerinə yetirmişdir. 

Müasir dövrdə inkişaf etmiş demokratik ölkələrdə tərbiyənin məqsədi hərtərəfli tnktşaf etmiş insanlar 

yetişdirməkdən ibarətdir. Hərtərəfli insan idealı müxtəlif dövrlərdə insanları düşündürmüş, bu isə öz əksini 

xalqların  yaradıcılığında  dövrün  mütəfəkkirlərinin  əsərlərində  tapmışdır.  Hərtərəffli  inkişaf  etmiş  insan 

idealı müxtəlif xalqların həm yazılı, həm də şiffahi xalq ədəbiyyatında əks olunmuşdur. Xalq yaradıcılığında 

təsvir edilən bu qəhrəmanlar fiziki cəhətdən sağlam, gözəl, əxlaqı təmiz, mərd, qorxmaz, döyüşkən, xalqını 

və vətənini sevən şəxslər kimi verilmişdir, vəsf edilmişdir. 

Zaman keçdikcə hərtərəfli inkişaf etmiş şəxsiyyət idealı reallaşmış, gündəlik tələbata çevrilmiş, zəruri 

həyatı keyfiyyətlər kimi formalaşdırılmağa başlanmışdır.  

Hərtərəfli inkişaf etmiş şəxsiyyət tələbi müasir dövrdə cəmiyyətin pedaqoji proses qarşısında qoyduğu 

əsas  tələbdir.  Bu  tələb  uyğun  olaraq  tərbiyə,  təlim  təhsilin  insan  formalaşdırılması  işinin  məqsədləri 

müəyyən  edilir.  Azərbaycanda  tərbiyənin  məqsəd  və  vəzifələri  Azərbaycan  Respublikasının  Təhsil 

Qanununun  9-cu  maddəsində  öz  əksini  tapmışdır:  dərin  və  hərtərəfli  biliyə,  bacarığa,  praktik  hazırlığa, 

yüksək  mədəniyyətə,  məsuliyyət  hissəsinə,  mütərəqqi  dünyagörüşə  malik  olan  və  onu  daim  inkişaf 

etdirməyə  çalışan  şəxsiyyət  formalaşdırmaq:  soykökünə,  Azərbaycan  xalqının  azadlıq  və  demokratiya 

ənənələrinə bağlı olan, xalqının milli, əxlaqi, humanist, mənəvi və mədəni dəyərlərinə dərindən yiyələnən, 

onu  qoruyan  və  daim  inkişaf  etdirən,  ailəsini,  millətini,  Vətənini  sevən  və  daim  ucaltmağa  çalışan, 

ümumbəşəri  dəyərlərə  yiyələnən,  insan  hüquqları  və  azadlıqlarına  hörmət  edən,  müstəqil  və  yaradıcı 

düşünən,  biliyinə,  yüksək  əxlaqi  və  mənəvi  keyfiyyətlərinə,  demokratikliyinə  görə  dünyanın  ən  qabaqcıl 

ölkələrinin  vətəndaşları  səviyyəsində  dura  bilən  sağlam  yurddaşlar  yetişdirmək  və  bununla  yüksək 

sivilizasiyalı  cəmiyyət  qurmağa,  azərbaycanı  dünyanın  ən  inkişaf  etmiş  demokratik  dövlətlərindən  birinə 

çevirməyə  qadir  olan  İnsan  tərbiyə  etməkdir.  Bu  deyilənlərə  istinad  edərək  demək  olar  ki,  Azərbaycan 

Respublikasında tərbiyənin məqsədi hərtərəfli inkişaf etmiş şəxsiyyətlər yetişdirməkdən ibarətdir.  

Hərtərəfli  inkişaf  etmiş  şəxsiyyət  dedikdə  yuksək  intelektual  səviyəyə  malik,  zəruri  əxlaqi 

keyfiyyətlərə  yiyələnmiş,  istehsalın əsas  sahələri  həqqında  müəyyən  biliklərə  və  əmək  vərdişlərinə  malik, 

gözəlliyi  sevməyi,  qiymətləndirməyi  bacaran,  yaşadığı  dövrün  ictimai-siyasi  hadisələrinə  obyektiv  qiymət 

                                                           

4

 Педагогика  (С.Баранов, Т.В.Великов, В.А.Сластенинов). М.,1976. 

---