______________Milli Kitabxana_____________
200
aslanın geniş açılmış ağzına yapışdırılmış, əl tutacağının sonu isə
vəhşi qaban fiquru formasında qızıldan tökülmüşdü. Bununla
əlaqədar Luristan tunc əşyalarının kökünü Elam metallurgiya
sənətində axtarırlar.
Memarlıq sahəsində də Elam sənətkarları öz üslubları ilə
fərqlənirdilər. Dur-Untaş məbədi özünün əzəməti ilə, inşaat
texnikası ilə İkiçayarası məbədlərinə oxşamırdı. Bu qülləli məbəd
(zikkurat) beş mərtəbədən ibarət idi. Tikintidə çiy və bişmiş
kərpicdən istifadə olunmuşdu. Minlərlə işçi qüvvəsi, bənna və
memar tikintidə çalışırdı. Məbəd ətrafına qala divarı hörülmüşdü.
Divarın yeddi darvazası vardı. Bəzi darvazaların önündə müxtəlif
Elam allahlarına mənsub kiçik məbədlər tikilmişdi. Elam qonşu
xalqlar mədəniyyətinə xeyli təsir göstərmişdi.
Qədim fars təqvimi isə Babil qəməri-şəmsi (günəş-ay)
təqvim sisteminə uyğun tərtib olunmuşdur. Təqvim 12 və bir
əlavə aydan ibarət idi. İranda Zərdüşt təqvimi də işlədilirdi. Bu
təqvim, adətən, ayları allahların adı ilə bildirirdi. İl 365 gündən
ibarət idi. Babilistanda olduğu kimi, il 12 aya, hər ay 30 günə
bölünürdü. İlə 5 gün əlavə edirdilər.
Haxamaniş dövlətinin yaranması və yüksəlişi dövründə İran
mədəniyyəti imperiyaya daxil olan xalqlara güclü təsir
göstərmişdi və eyni zamanda, əks təsirə də məruz qalmışdı.
İranın ən qədim əhalisi müxtəlif allahlara sitayiş edirdi.
Elamda artıq müəyyən panteon sistemi yaradılmışdı. Qaynaqlar
Urmiyyə gölü hövzəsi sakinlərinin dini dünyagörüşü barədə çox
cüzi təsəvvür yaradırlar. Burada çoxallahlılıq, bütlərə sitayiş
mövcud olmuşdur. Assurilər dəfələrlə Manna allahlarını
(təsvirlərini) qənimət kimi aparmışdılar.
İranın cənubunda farslar arasında zərdüştlük təlimi
yayılmışdı. Herodotun verdiyi məlumata görə, farslar məbəd
tikməzdilər, ibadəti açıq havada keçirirdilər. Onlar müxtəlif təbiət
qüvvələrinə sitayiş edirdilər. Günəş, su, ay, külək və s. sitayiş
obyektinə çevrilmişdi.
Ehtimala görə, zərdüştlük e.ə. VII əsrdə meydana gəlmişdir.
Zərdüştlüyün müqəddəs kitabı Avesta hesab edilir. Avestanın
mətnlərindən göründüyü kimi, bu dinin banisi Zərdüşt (Avestada
______________Milli Kitabxana_____________
201
Zaratuştra) olmuşdu. Zərdüştün yaşadığı dövr və dini təlimə
başladığı yer mübahisəlidir. Zərdüştün e.ə. VII əsrdə yaşaması
ehtimalına üstünlük verilir. Belə hesab edirlər ki, Zərdüşt dini
Orta Asiyada, yaxud Şərqi İranda meydana gəlmiş və İranın digər
yerlərinə yayılmışdı. Lakin bu müddəa daha çox ümumi
mülahizələrdən ibarətdir. İran ərazisində qədim dövrlərdən
Anuramazdaya sitayiş əks olunmuşdu. Fərz edirlər ki, Astiaqın
dövründə zərdüştlük Midiyada rəsmi dinə çevrilmişdi. Zərdüşt
tarixi şəxsiyyət hesab edilir.
İran panteonuna işıq, həqiqət və müqavilə allahı Mitra, su
ilahəsi Anahit daxil idilər. Bu allahlara irandilli tayfalar sitayiş
edirdilər. Avestada və Haxamanişlər dövründə Ahuramazda
(Hörmüzd) qabaqcıl mövqeyə malik idi və baş allah hesab
edilirdi. Avestada kainatın və həyatın yaradılması Ahuramazdanın
əməli kimi qiymətləndirilir. Haxamaniş kitabələrində isə deyilir:
"Böyük allah Ahuramazda bu torpağı yaratdı, bu səmanı yaratdı,
insanı yaratdı". Ahuramazda müqəddəs ruhu (Spanta-manyu),
Anqro-manyu (Anqro-maynyu) isə şər ruhu təmsil edirdilər.
Bunlar əkiz qardaş hesab olunurdular. Anqro-manyu (sonrakı
Əhriman, Əhliman) div (dev) adlanan şər allahlarına başçılıq
edirdi. Həqiqətin və xeyrin təcəssümü olan Ahuramazda ilə şər
qüvvələri təmsil edən Anqro-manyu arasında əbədi mübarizə
gedirdi. Onlar hər ikisi zaman allahı Zrvananın övladları idilər.
İnsanlar Anqro-manyu və onun köməkçiləri olan divlərə qarşı
mübarizə aparmalı idilər. Zərdüşt təliminə görə, şər ilə xeyir,
yalan ilə həqiqət arasında ölüm-dirim mübarizəsi gedirdi.
Zərdüştlük dininin ehkamları Avestanın müxtəlif bölmələrində
əks olunmuşdur.
Avestanın ən qədim hissəsini qatlar təşkil edir. Qatlar
Avestanın Yasna bölməsində təmsil olunmuşlar. Qatlar Zərdüştün
təlimindən ibarətdir. Ehtimala görə, qatlar ilk əvvəl şifahi şəkildə
ifa olunurdular. Onların yazıya alınmasını Haxamanişlərdən
sonrakı dövrə aid edirlər. Zərdüştün təlimində təkallahlıq
tərənnüm edilir. O, Ahuramazdanı yeganə ali allah kimi təbliğ
edirdi. Zərdüştün təsvirinə görə, xeyir və şər dünyanın əvvəlindən
mövcud olmuş və onların arasında mübarizə gedir. İnsanlar
______________Milli Kitabxana_____________
202
həyatda xeyri, yaxud şəri seçməkdə sərbəstdirlər, lakin son
məqamda xeyir və həqiqət üçün imkan tapır. Avestada əks
olunmuş dialekt leksikasına və ümumi mülahizələrə əsaslanaraq
Zərdüştün vətənini Orta Asiyada, yaxud Əfqanıstanda
yerləşdirirlər. Bu mülahizə özü mübahisəli qalmaqdadır. Sonrakı
İran ənənəsi Rey şəhərini, yaxud Azərbaycanı Zərdüştün vətəni
hesab etmişdilər. Qatların dili asanlıqla anlaşılmır. Onun bir çox
parçaları müxtəlif cürə başa düşülür, çətinliklə izah olunur.
Yasna maldarlıq təsərrüfat sahəsini təbliğ edir. Zərdüşt
"peyğəmbər" kimi çıxış edir, Ahuramazdanı mal-qaranın
yaradıcısı kimi qələmə verir. Qatda yazılır: "Biz Ahuramazdanı
tərifləyirik, çünki o, mal-qaranı və Artanı, suyu və bitkiləri, işıq
və torpağı, bütün nemətləri yaratdı... Mal-qaraya dinc otlaq və
yem verməyə çağırırıq". Zərdüştün təliminə görə, mal-qaranın
canıyanan sahibi olmalıdır, buna görə Ahuramazda çoban yaratdı.
Lakin divlərə (qədim farsca "dayva") sitayiş edənlər çobana
zorakılıq edirlər, evləri, kəndləri, vilayətləri və ölkələri talayırlar.
Onlara qarşı silahla vuruşmaq, mal-qaranı zorakılıq və
qəddarlıqdan qorumaq lazımdır. Yalançılar ölkədə mal-qaranın
çoxalmasını istəmirlər. Hakimiyyəti onların əlindən almaq
lazımdır.
Qatlar əhalinin maldarlıqla məşğul olduğu dövrü əks
etmişlər. Ara müharibələrim nəticəsində əhalinin mal-qarası,
davarı, əmlakı talan edilirdi. Burada müharibə törədənlər yalançı,
div, Anqromanyunun tərəfdarları kimi şər qüvvələrə şamil
edilmişdir. Qatlar, şübhəsiz, sinfi cəmiyyət və müharibələr
şəraitini əks etmişlər. Məlum olduğu kimi, İran ərazisi tez-tez
İkiçayarası hökmdarlarının basqınlarına məruz qalırdı, ölkə
talanırdı, mal-qara aparılırdı. Ölkədə yaranan narazılıq və ehtiyac
yeni təlimlərin meydana gəlməsinə
şərait yaradırdı,
çoxallahlılıqdan tək allaha ibadət bərqərar olurdu. Zərdüşt
təliminin İran ərazisində, xüsusilə maldarlıqla məşğul olan dağ
əhalisi arasında meydana gəlməsi üçün tarixi şərait mövcud idi.
Ola bilsin ki, Zərdüşt təlimi buradan şərqə doğru yayılmışdı. Bu
təlimin mahiyyətini xeyir və şərin mübarizəsi təşkil edir: guya
varlığın əvvəlində xeyirxah və bədxah ruhlar öz əməllərinə, ,
Dostları ilə paylaş: |