______________Milli Kitabxana_____________
206
Midiyada, nə də İranın cənubunda zərdüştlük dininə xidmət
etmirdilər. Ehtimal edirlər ki, məhz e.ə. VI əsrin sonunda maqlar
zərdüştlük dininə də xidmət etməyə başladılar. Avestada Zərdüşt
kahinləri atravan adlanırdılar. Atravan "od saxlayan" mənasını
daşıyır. Lakin erkən zərdüştlük oda sitayişi əsas müddəa kimi
qəbul etməmişdi. Güman etmək olar ki, zərdüştlüyə qədərki
kahinlər oda sitayiş edirmişlər, yəni atəşpərəst idilər. Kahinlər
atəşpərəstlik ehkamını zərdüştlüyə təxminən e.ə. V-IV əsrlərdə
gətirmişdilər. Atəşpərəstlik, qədim dini ayin kimi, İranda təmsil
olunmuşdu. E.ə. VIII əsr mixi yazılarında od ilə əlaqədar
toponimlər adı çəkilmişdir. Persepol elam mətnlərində "od
saxlayan" kahinlər yad edilirdi. İlk atəşpərəstlər müxtəlif etnik
mənsubiyyətə malik imişlər. Bəzi tədqiqatçılar Midiya maqlarını
İran mənşəli yox, turan (türk) tayfalarına mənsub edirdilər.
Zərdüştlüyün yayılması ilə əlaqədar onun təlimini qəbul etmiş
maqlar İran dillərini də bilməli idilər, çünki Avesta dili İran dilləri
qrupuna aid idi.
Maqlar Haxamaniş şahlarının rəsmi kahinləri imişlər. Buna
baxmayaraq belə hesab edirlər ki, Haxamanişlər zərdüştlüyü qəbul
etməmişdilər. Başqa bir mülahizəyə görə, onlar Zərdüşt dininə
sitayiş edirdilər, çünki I Daradan başlayaraq Haxamanişlər
Ahuramazdanı yeganə böyük allah hesab edirdilər. Güman edirlər
ki, əhali arasında zərdüştlük kök salmamışdı. Herodotun
məlumatına görə, farslar məbəd tikməzmişlər, ibadəti açıq havada
keçirərmişlər. Haxamanişlər, o cümlədən farslar ölünü dəfn
edirdilər, lakin maqlar meyiti basdırmırdılar. Onun qurd-quşa yem
kimi qoyurdular, sonra sümükləri torpağa quylayırdılar. Bu ayin
zərdüştlüyün ilk mərhələsinə xas deyildi. Farslar köhnə allahlara
da sitayiş edirdilər. Erkən zərdüştlük dini ayinləri məbəddə yox,
açıq səma altında keçirilirdi. Lakin yerli İran əhalisi arasında
məbədlərdə oda sitayiş etmək dini ayini mövcud idi. Yəqin ki,
yerli dinlərin Zərdüşt dini ayinlərinə və mərasimlərinə təsiri
olmuşdu. Maqların oda sitayiş etməsi və sönməz odu məbədlərdə
qoruması ayini qədim olmuş, sonralar məbədlərdə oda ibadət
zərdüştlüyə də keçmişdir. Ehtimala görə, I Daranın
hakimiyyətindən başlayaraq Haxamanişlər erkən zərdüştlüyü
______________Milli Kitabxana_____________
207
qəbul etmişdilər, çünki e.ə. Vl-V əsrlərdə zərdüştlük ehkamları
hələ tam formalaşmamışdı.
Maddi istehsal və ixtisaslaşdırma ticarətin genişlənməsinə
şərait yaradırdı. Hər vilayət özünəməxsus məhsul ilə tanınırdı.
Maqadha metal və düyü ilə məşhur idi. Ölkənin şimal-qərb hissəsi
at və arpa, cənubu qiymətli daş, mirvari və şirniyyat ilə, qərbi
pambıq və pambıq parçalar ilə fərqlənirdi. Dövlət ticarət işindən
böyük gəlir götürürdü. Buna görə dövlət yolların çəkilməsi,
bazarda qayda-qanun yaradılması, çəki daşlarının
dəqiqləşdirilməsi və ticarət müqavilələrinin bağlanmasına qayğı
göstərirdi. Ticarətin inkişafı pul dövriyyəsini genişləndirdi.
Ən geniş yayılmış pul vahidi pana idi. Ölkənin şimal-
qərbində Haxamaniş və yunan pul vahidləri də işlədilirdi.
Sələmçilik ölkədə vüsət almışdı. Borcun illik faizi müxtəlif idi.
Borc faizi 15-60 %-ə çatırdı.
Sənətkarlıq kənd və şəhərlərdə təmsil olunmuşdu. Əsl
sənətkarlıq mərkəzləri şəhərlərdə cəmləşmişdi. Burada qara və
əlvan metallurgiya inkişaf tapmışdı. Şəhərlərdə dəmirçilik, silah
hazırlama, zərgərlik işi, ağac, daş və sümükişləmə, dulusçuluq
sənətkarlığı, ətriyyat hazırlama və s. peşə sahələri geniş
yayılmışdı. Müxtəlif peşə sahələrinin ittifaqı (şreni) yaranmışdı.
Hökmdara, ayrı-ayrı varlılara məxsus sənətkarlıq emalatxanaları
vardı.
Qədim İran mədəniyyəti qonşu xalqların mədəniyyətində,
bütövlükdə bəşər mədəniyyətinin inkişafında əvəzolunmaz iz
buraxmış, onun inkişafına güclü təsir göstərmişdir.
______________Milli Kitabxana_____________
208
______________Milli Kitabxana_____________
209
______________Milli Kitabxana_____________
210
______________Milli Kitabxana_____________
211
______________Milli Kitabxana_____________
212
______________Milli Kitabxana_____________
213
QƏDİM AZƏRBAYCAN MƏDƏNİYYƏTİ
Müəyyən edilib ki, Azərbaycanda ibtidai icma quruluşu
artıq 1.5 mln il qabaq yaranıb, yəni Azərbaycan dünyada ən qədim
mədəniyyət ocaqlarından biridir. Bütövlükdə ibtidai icma dövrü 3
dövrə - daş, tunc və dəmir dövrlərinə ayrılır. İbtidai insanların ən
qədim məskənləri Qarabağ, Qazax, Naxçıvan, Kəlbəcər, Lerik və
Yardımlıda aşkar edilib.
Qarabağda bunlar Azıx, Tağlar, Kəlbəcərdə - Zar mağara
məskənləri, Qazaxda - Daşsalahlı və Damcılı, Naxçıvanda -
Qazma, Lerikdə Buzeyir mağaralarıdır.
Fizuli şəhəri yaxınlığında Quruçay dərəsindəki Azıx
mağarasında alt paleolit (2.5-2.0 mln il-100 min il) yaxşı
öyrənilmişdir. Burada ən dərin laylarda Olduvay çınqıl alətlərinə
oxşar çaylaqdan düzəldilmiş alətlər tapılmışdır. Bunlar universal
alətlər idi. Onlarla kəsir, çapır və digər işlər görürdülər. Bu
mağara məskənini Məmmədəli Hüseynov kəşf edib və uzun illər
boyu tədqiq edib. Azıx tapıntıları əsasında Azərbaycanda yaşı 1.5
mln il olan qədim Quruçay arxeoloji mədəniyyətinin mövcudluğu
əsaslandırılmışdır.
Min illər ötdü, kobud əl çapacaqları, sonralar isə nacaq,
bıçaq, ərsin, biz kimi forma və təyinatına görə müxtəlif alətlər
meydana çıxdı. Onları nukleusdan - iri daş özəyindən
qopardırdılar.
Daş alətlərlə yanaşı ov obyekti olan çoxdan nəsli kəsilmiş
heyvanların sümükləri tapılmışdır. Əsas məşğuliyyət növü
yığıcılıq və ovçuluq idi. Həyat insanları kollektivlərdə birləşməyə
məcbur edirdi. Bunlar ibtidai insan sürüsü və ya ilk icma adlanan
qeyri-sabit birliklər idi. Azıxda yaşı 700 min il olan ocağın izləri
aşkar edilib. 1968-ci ildə Azıxda yaşı 350-400 min il olan ibtidai
insanın (azıxantrop) alt çənəsinin fraqmenti tapılıb. Bu, dünyada
qədimliyinə görə dördüncü olan ibtidai insan fraqmentidir.
Beləliklə, Azərbaycan ərazisi ibtidai insanın formalaşdığı qurşağa
daxildir.
Azıxantrop tədricən tikinti vərdişləri qazandı, onda dini
təsəvvürlər əmələ gəldi (üzərində xüsusi nişanlar olan ayı kəllələri
tapılıb), ibtidai incəsənət yarandı. Alt paleolitin sonunda çaxmaq
Dostları ilə paylaş: |