______________Milli Kitabxana_____________
220
Atın minik və yük daşıma vasitəsi kimi əhəmiyyəti sürətlə artırdı.
Ata sitayiş mərasimləri meydana gəlir, dəfn edilənlərin
məzarlarında atları da basdırırdılar. Məzarlarda dəvə skeletləri də
tapılıb, bu isə dəvəçiliyin də mövcudluğuna dəlalət edir. Əkinçilik
də inkişaf edirdi, suvarma arxları qurulur, şumlama və məhsul
yığımı alətləri təkmilləşdirilirdi. Buğda, yarma, darının bir neçə
növü becərilirdi. Ehtiyatları nəhəng küplərdə saxlayırdılar. Qazax
rayonunun Sarıtəpə kəndində içində taxıl və un qalıqları olan
qablar aşkar edilib. Qazıntılar vaxtı üzüm, nar, gilas, şaftalı
tumları tapılıb, bu da bağçılığın inkişafına dəlalət edir. Saxsı
istehsalatında dulusçuluq kürəsi meydana gəldi, metallurgiyada
naxış basma, naxış açma, qaynaq üsulları mənimsənildi. Qızıl və
gümüş zinət əşyalarının istehsalı artırdı. Toxuculuq sürətlə inkişaf
edirdi. Dəmirin rolu tədricən artır və e. ə. VII əsrdən başlayaraq
onun geniş tətbiqi yer alır. Sənətkarlar arasında yalnız alverlə
məşğul olan şəxslər meydana gəlir. Beləliklə tacir-alverçilər
meydana gəldi. Əvvəllər olduğu kimi evlər çaylaq daşından olan
özül üzərində çiy kərpicdən tikilirdi. Ağdamda Qaratəpə kəndi
kimi bir çox yaşayış məskənləri qala divarları ilə əhatə
olunmuşdu. Kiçik Qafqaz bölgəsində və Naxçıvanda isə nəhəng
qala qalıqları qalmışdır. Bütövlükdə memarlığın səviyyəsi həmin
dövr üçün çox yüksək idi.
Qəbilə başçılarının hakimiyyətinin güclənməsi onların
ilahiləşdirilməsi ilə nəticələnir. Onların məzarı üzərində hündür
təpəliklər yüksəldir, ölümündən sonra da onlara sitayiş edirdilər.
Bu məzarlar məişət əşyaları, bürünc, qızıl, gümüş əşyalar, külli
miqdarda xarici məmulat, bahalı silahlar, zinət əşyaları ilə olduqca
zəngin idi. Çox vaxt başçılarla yanaşı onların nökər, kəniz və
arvadlarını, habelə sevimli atlarını, bahalı yəhər-yüyənləri ilə
birgə basdırırdılar. İnsanlar bütün bunların o dünyada başçıya
gərək olacağına inanırdılar. Üst bürünc və alt dəmir dövrünün dini
təsəvvürlərində oda, suya, dağlara, meşələrə, bəzi ağac növlərinə,
günəşə, aya, ulduzlara sitayiş mövcud idi. Həmin dövrdə
Azərbaycan qəbilələrinin qonşu xalqlar və qəbilələrlə əlaqələri
genişləndi. Cins mal-qara, sənət məmulatı, ərzaq mübadilə
vasitəsinə çevrilir. Beləliklə, üst bürünc və alt dəmir dövrü ibtidai
______________Milli Kitabxana_____________
221
icmanın süqutu və sinfi cəmiyyətə keçid dövrüdür. Şimalı
Azərbaycandan fərqli olaraq Cənubi Azərbaycanda bu proses daha
sürətlə gedirdi, burada dövlətlər də daha əvvəl meydana gəldi.
Cəmiyyətin alt bürünc dövründə başlamış mülki və ictimai
təbəqələşməsi üst bürünc və alt dəmir dövründə güclənir.
Azərbaycanın şimalında iri qəbilə birlikləri yaranır. Güclü
qəbilələr geniş məhsuldar torpaqları və örüşləri zəbt edirdi. Qəbilə
daxilində də təbəqələşmə gedir, zəngin ailələr başqalarından
seçilirdi. Dəmir və bürünc alətlərin tətbiqi daha bol ərzaq
məhsulları əldə etməyə imkan yaratmışdı. Belə alətlərə malik ailə
əvvəllər bütün qəbilənin gördüyü işi yerinə yetirməyə qadir idi.
Sürətlə qonşu icması formalaşmağa başladı. Zəngin ailələrin çox
otaqlı evləri, çoxlu mal-qarası var idi, onların məzarlarında
müxtəlif ləvazimat aşkar olunub. Əksinə, icma üzvlərinin
əksəriyyəti müflisləşmişdi. Onların məzarlarında, demək olar ki,
heç bir əşya yoxdur. Varlı ailələr məzlumları əlavə işçi qüvvəsi
kimi muzdurluğa götürürdü. Qəbilə arası toqquşmalarda əsir
alınmış insanlardan da bu məqsədlə istifadə edirdilər. Beləliklə,
qullar meydana gəldi. Çox vaxt onları amansızcasına qətlə yetirir
və sahibləri ilə yanaşı basdırırdılar. Cəmiyyətin həyatında
müharibə böyük yer tuturdu. Odur ki, məzarlarda külli miqdarda
qılınc, nizə və ox ucluqları, döyüş baltaları, toppuzlar kimi
silahların tapılması təsadüfi deyil. Üst bürünc və alt dəmir
dövrünün, demək olar ki, bütün məskənləri güclü qala
istehkamlarına malik idi. Qüdrətli qəbilələr zəiflərə zəfər çalaraq
onları özlərinə tabe edirdilər. Bu, hərbi demokratiya dövrü idi.
E.ə. II minillikdə hökm sürmüş Assuriya çarı Adadnirarinin adı
həkk edilmiş muncuğun Xocalıda aşkar edilməsi Şimali
Azərbaycan qəbilələrinin başqa ölkələrlə, o cümlədən Ön Asiya
ölkələri ilə əlaqələrindən xəbər verir. Daha əlverişli təbiət-iqlim
şəraiti, Ön Asiya mədəni mərkəzlərinin yaxınlığı və təsiri, bu
mərkəzlərlə daimi əlaqələr Cənubi Azərbaycanda nəsil icmasının
süqutunu Azərbaycanın şimal bölgələrindən xeyli əvvəl
sürətləndirdi, artıq e. ə. III minilliyin əvvəli, II minilliyin sonunda
burada ilk, hələ ibtidai sinfi cəmiyyətlər yarandı. Azərbaycanın
şimalında isə bu zaman hələ də qəbilə və qəbilə ittifaqları
______________Milli Kitabxana_____________
222
qalmaqda davam edirdi. Cənubi Azərbaycanın cənub qərb
hissəsində sinfi münasibətlər daha sürətlə təşəkkül tapırdı. Burada
artıq e. ə. III minillikdə Mesopotamiyanın şəhər-dövlətləri ilə sıx
əlaqələri olan ilk dövlət qurumları yaranır.
Beləliklə, Birinci ictimai əmək bölgüsü, şumluq əkinçilik,
mal-qara artımı, şumluq torpaqlar və örüşlər uğrunda mübarizə
güclü qəbilə birliklərin yaranması prosesini sürətləndirdi. Şumer
dastanları və mixi yazı nümunələrində Azərbaycan qəbilələri
haqqında ilk yazılı məlumatlarda Mil-Qarabağ bölgəsində yaşayan
qarqarlar qəbilələrindən, Urmiya gölündən Cənubda yaşayan
lullubi, su, turukki, ondan qərbdə məskən salmış kuti
qəbilələrindən bəhs edilir.
Lullubilər döyüşkən qəbilə idi. Bu qəbilə birliyinə su,
turukki və başqaları daxil idi. Maldarlıqla məşğul olduqlarından
mal-qaranı taxıla dəyişirdilər. Onlar günəşə, aya, məhəbbət və
məhsuldarlıq ilahəsinə sitayiş edirdilər.
Aratta. Aratta dağlıq ölkə idi. Türk xalqlarının işlətdikləri
Alataa, Alatuu, Alatau, Aladağ və s. sözlər dağ, dağ silsiləsi
mənasındadır. Aratta bu sözlərin erkən forması olmuşdur.
Aratta Azərbaycan ərazisində yaranmış ilk qədim dövlət
qurumu idi. Onun torpaqları Urmiya gölünün cənub-şərqində
yerləşirdi. Aratta dövləti e.ə. III minilliyin birinci yarısında
mövcud olmuşdur. Mesopotamiyanın Şumer şəhər-dövlətləri ilə
iqtisadi, siyasi və mədəni əlaqələri olmuşdur. Aratta ölkəsini “en”,
yaxud “ensi” rütbəsi daşıyan hökmdar idarə edirdi. Şumerdə en,
yaxud ensi ali kahini-hökmdarı bildirirdi. Aratta hökmdarı türk
mənşəli sülaləyə mənsub idi. Ölkənin əsas şəhəri Aratta adlanırdı.
Dini idarələrə maşmaş adlanan kahin başçılıq edirdi. Aratta
hökmdarı yanında hərb məsələləri üzrə şura fəaliyyət göstərirdi,
lakin son qərarı hökmdar özü verirdi.
Şumerdə olduğu kimi, Arattada da çoxallahlılıq mövcud idi.
Məbədlər tikilirdi. Arattada ilahə İnannaya sitayiş edirdilər.
İnanna Şumerdə məhəbbət və bərəkət ilahəsi sayılırdı.
Lullubi dövlət qurumu. E.ə. III minilliyin ikinci yarısında
Azərbaycanın cənubunda, Urmiya gölündən cənubda Lullubi tayfa
birliyi yaranmışdır. Artıq e.ə. XXIII əsrdə Lullubi tayfa birliyi
Dostları ilə paylaş: |