Dərslik I hiSSƏ Azərbaycan Respublikası Təhsil

Məməlilərdə  B-limfositlərin  funksiyasım  onların  analoqu  olan  hücey- 

rələr-lifoepitelial  törəmələr  (bağırsaqların  peyer  yığımları,  appendiks, 

badamvari  vəziləri  və  s.),  həmçinin  sümük  iliyi  və  limfa  düyünləri  yerinə 

yetirir.

Şəkil 49.

  Quşlarda  Fabrisius  kisəsinin  lokalizasiyası

Təbii  killerlər isə nisbətən sonralar aşkarlanmaqla,  onlar əvvəlcə sümük 

iliyində,  sonra  isə  dalaqda  öz  inkişaf  mərhələlərini  keçirir.  В  və  T - 

limfositləri  klonal  quruluşa  malik  olmaqla,  çoxlu  sayda-milyardlarla, 

limfositlər  nisbətən  az  sayda-milyonlarla-olan 

ailaciklər-klonlar

  əmələ 

gətirir.  K lonun  hər  biri  yeganə  unikal  reseptoru  olan  hüceyrənin  bölünüb 

çoxalmasının məhsuludur və bir-birindən  səthlərindəki reseptor funksiyasım 

yerinə yetirən xüsusi molekulun  quruluşuna görə  fərqlənir,  həm də yalnız öz 

reseptorlanna  uyğun  olan  antigen  vasitəsilə  əlaqəyə  girir.  Limfositlərin 

təbiətdə  mövcud  olan  bütün  antigenlərin  fərdi  olaraq  tanınması,  seçilməsi, 

tutulması  funksiyasını  icra  etməsini  məhz milyonlarla  klonlar  təmin  edir  və 

tənzimləyir.  K lonlar  tərəfindən  antigenlərin  tutulması  yalnız  onların 

fəallaşmasım-ekspansiyasmı  və immunoloji reaksiyalarda iştirakı  zəminində 

təmin  olunur,  konkret  bir  antigenin  tutulmasında  bütün  limfositlər  deyil, 

yalnız  onların  bəzi  klonları  iştirak  edir,  Limfositlərin  klonlara  bölünməsi 

prosesi  onlarm  mərkəzi  limfoid  orqanlarda  (sümük  iliyi və timusda)  inkişafı 

mərhələsində  baş  verir.  Fəallaşmamış  В  və T-limfositləri morfoloji cəhətdən 

çox  identikdir,  dairəvi  formaya  malikdir,  hüceyrələrinin əsas  hissəsini  girdə 

və  ellips  formalı  nüvə  təşkil  edir,  onlar  bölünmür,  spesifik  antitellər, 

sitokinlər  və  s.  sintez  və  ifraz  etmirlər,  özlərini  yalnız  səthlərindəki 

reseptorlann  qeyri-fəal daşıyıcısı kimi  aparır.  Onlar yalnız spesifik antigenlə

320

---

fəallaşdınldıqdan  sonra  В  və  T-limfositləri  bölünüb  çoxalır,  ixtisaslaşır, 

effektor və  yaddaş  hüceyrələrə  çevrilir,  mikroskopiya  (təfriq)  olunur və  bir- 

birindən  əsaslı  surətdə  fərqləndirilir.  Spesifik  antitellər  sintez  edən  В  - 

limfositlərin  differensiasiyasmın  son  mərhələsinin  hüceyrələri 

plazmasitar 

(plazmosithr)  hüceyrələr

  adlanır.  Plazmositar  В  -   limfositləri  çox  intensiv 

sürətlə  (2000  molekul/san)  spesifik  anticisimlər  sintez  və  ifraz  etdiklərinə 

görə  onlann  sitoplazması  qranulyar-dənəvər  endoplazmatik  şəbəkə  ilə 

zəngindir.  İmmun  şistemin  hüceyrələrini,  o  cümlədən  limfositləri  bir- 

birindən seçmək, fərqləndirmək üçün hazırda 

hibridoma texnologiyası

 işlənib 

hazırlanmışdır.  Həmin  üsulla  immun  sistemin  hüceyrələrinin  müxtəlif 

populyasiya  və  subpopulyasiyalanm  onların  səthində  yerləşən 

marker 

(nişan)  zülallarına

  görə  fərqləndirmək  mümkün  olmuşdur.  Həmin  marker- 

zülallann  bəziləri  müxtəlif populyasiyalar  üçün,  digərləri  isə yalnız müəyyən 

populyasiya üçün səciyyəvi hesab olunur.  Bu cür 

marker zülallar CD  (cluster 

desination)

  antigenləri  adlanır  və  müvafiq  rəqəmlərlə  işarə  olunur  (CD-1- 

dən CD-200-ə qədər) və onların sayı  ildən-ilə get-gedə artır.

В  -   limfositləri  -   əsasən  onların  səthlərində  yerləşən  və  əsasında 

immunoqlobulin  molekulu  duran  antigentanıyan  xüsusi  reseptorlann  -  

BCR  antigen  reseptorlannın  olması  ilə  xarakterlənir.  Onlar  məhz  həmin 

.  reseptor vasitəsilə antigeni tapır,  onunla vəhdətdə olaraq  fəallaşır və spesifik 

(quruluşca  ona  oxşar)  immunoqlobulin  (anticism)  molekullan  ifraz  edən 

effektor-plazmatik  hüceyrələrə  çevrilir.  Həmin  anticism  molekullarmm 

sintezi və ifrazı  В -  limfositlərin immunoloji  cavab reaksiyalarında iştirakını 

təmin  edir.  İmmun  sistemin  digər  hüceyrələri  immunoqlobulin  molekulu 

sintez  etmək  funksiyasına  malik  deyillər.  Quşlar  müstəsna  olmaqla,  digər 

orqanizmlərdə  В -  limfositlərin  inkişafının  bütün mərhələləri  sümük  iliyində 

gedir,  burada bölünərək çoxalır, seleksiyaya  və differensiasiyaya məruz qalır 

və  yetkin  immunokompotent  В  -   hüceyrələrinə  çevrilirlər.  Sümük  iliyində 

inkişafı  zamanı  sintez  olunan  ilk  immunoqlobulin  (IqM)  molekullan 

• hüceyrənin  səthi  membranı  ilə  birləşərək  antigen  reseptoru funksiyasını  icra 

edir.  Limfositlər  periferik  limfoid  orqanlannda  fəallaşdıqdan  sonra  həmin 

immunoqlobulinlər  qana  keçir.  Limfositlər  özlərinə  məxsus  olan  səciyyəvi 

xüsusiyyətləri ilə səciyyələnir:

В  -   limfositlərinin  immunoloji  cavab  reaksiyasuıdakı  əsas  funksiyası 

orqanizmə  daxil  olmuş  hüceyrəxarici  parazit  və  digər  antigeniərlə  mübarizə 

aparm aqdan  ibarətdir.  Bu zaman  onların  fəallaşdırılmış  klonlanm n ifraz et­

diyi  anticismlər  həmin  antigeniərlə  birləşərək  onları  zərərsizləşdirir,  faqo- 

sitoz və komplement sistem vasitəsilə neytrallaşmasına  və məhv olunmasına 

təkan verir, həmin prosesi xeyli asanlaşdırır.

В  -limfositlərinin  öz  səthlərindəki  ekspressiya  olunmuş  bəzi  marker 

zülallarının molekullarma və başqa xüsusiyyətlərinə görə bir-birindən  fərqlə­

nən  iki  subpopulyasiyası  -   (Bİ  və  B2)  ayırd  edilir.  Qanın  ümumi 

limfositlərinin  20%-i  B İ,  80%-i  isə  B2  -   subpopulyasiyanm  payına  düşür. 

B İ -  limfositlərində  əsasən  İqM  və  İqA  sinfinə  mənsub  olan  İq  molekullan,

321

---