Dərslik (I hissə)
Yüklə 3,05 Mb. Pdf görüntüsü
|
388
tələb edir. ÇalıĢmaq lazımdır ki, təĢbehlərin üzərində iĢ aparar- kən burada müqayisə olunan obyektlər əyaniləĢdirilsin ki, mə- nimsəmənin Ģüurluluğu təmin edilsin. ġagirdlərin bu sahədəki biliklərini möhkəmləndirmək və təkmilləĢdirmək məqsədilə aĢağıdakı iĢ formalarından istifadə edirlər: a)
və onun nəyə necə oxĢadılmasını aydınlaĢdırmaq; b)
bənzədilənə əsasən bənzəyəni təsəvvürdə canlandırmaq və onun nə dərəcədə oxĢadıldığını müəyyənləĢdirmək və söylə- mək; c)
iki əĢya, hadisə arasında müstəqil müqayisə aparmaq və onların ümumi əlamətlərindən ən qüvvətlilərini müəyyən etmək.
radır. Onu istixarə, ixtisar edilmiĢ müqayisə, gizli müqayisə də adlandırırlar. Burada bir əĢya və ya hadisəyə aid olan səciyyəvi cizgilər (əlamətlər) digərinə köçürülür. Bir predmetin adının, əlamətinin, hərəkətinin baĢqası üzərinə köçürülməsi üçün həmin obyektə xas olan əlamətlərdən birisi bəzən də bir neçəsi əsas olur. Məsələn, tülkü heyvan adıdır. Bu heyvana xas olan hiylə- gərlik, biclik kimi xüsusiyyətlər onun adının həm Ģifahi, həm də yazılı ədəbiyyat nümunələrində metafora kimi iĢlənməsinə səbəb olmuĢdur. Müəlliflər öz əsərlərində bu xüsusiyyətlərin daĢıyıcısı olan insanları tülkü adlandırmaqla metafora yaradır. Metafora oxĢarlıq əsasında yaranır. T. Əfəndiyeva metafo- ranın yaranması yollarını aĢağıdakı kimi təsnif etmiĢdir:
Zahiri cəhətdən oxĢarlıq əsasında. Məsələn, qabın boğa- zı, ayaqqabının burnu və s.
tülkü, dovĢan və s.
Canlılara, xüsusilə də insanlara aid hərəkətlərin əĢyalar üzərinə köçürülməsi əsasında. Məsələn, gün doğur , təbiət gülür və s.
389
A.Abdullayev və A.Rəhimov isə təsnifatı aĢağıdakı kimi vermiĢdir: a) forma; b) rəng; c) səs; ç) keyfiyyət. Metaforalar isə yalnız əsəri bəzəməklə, onun təsirliliyini qüvvətləndirməklə, insanda bədii-estetik hisslər yaratmaqla qal- mır, həm də mücərrəd məfhumları təfəkkürdə əyaniləĢdirir, dərindən və məntiqi düĢünmək bacarığının inkiĢafına səbəb olur. Ona görə də ibtidai siniflərdə oxu mətnlərinin tədrisində metafo- ralara xüsusi diqqət yetirilməli, sözaltı mənası müxtəlif xarak- terli çalıĢmalar vasitəsilə Ģagirdlərə çatdırılmalıdır. Oxu materia- lında metafora üzərində iĢlərin aparılması Ģagirdlərin təfəkkü- rünün inkiĢafına müsbət təsir göstərir. Belə ki, Ģagird metaforik ifadələri dərk etməklə müxtəlif əĢya və hadisələr arasındakı qarĢılıqlı əlaqələri görə bilir. Nəticədə Ģagirdlərin təxəyyülündə qəhrəmanın bütöv obrazı canlanır. Bu obraz isə təfəkkürdə fikir oyadır, onları mahiyyətə varma, təhlil-tərkib aparma vəzifəsi ilə qarĢılaĢdırır. Metonimiya. Metonimiya formal cəhətdən metaforaya bənzəsə də, onlar arasında müəyyən fərqlər vardır. Belə ki, metaforalar bir əĢya və hadisəyə aid olan xarakter cizgilərin (əlamətlərin) digərinə köçürülməsi ilə yaranırsa, metonimiya bir söz və anlayıĢın sıx əlaqədə oduğu baĢqa söz və anlayıĢla əvəz olunmasıdır. Məsələn: Bağçalar gül açır, yenə yaz gəlir; Səsi- mizdən hər tərəf tez yuxudan ayılsın.; MeĢəyə vəlvələ düĢdü və s. Metonimiyanın növləri müxtəlifdir. MüĢahidələr göstərir ki, ibtidai siniflərin dərslikərində olan mətnlərdə metonimiyanın ən çox iki növündən istifadə olunmuĢdur.
Ģəxslərin və əĢyaların adı əvəzinə onların xarakter əlamətlərini bildirənlər. Məsələn, Div nərildəyirdi., Ey dələduz, bura necə girmisən?! və s. Bədii mətnlərin tədrisində metonimiyaların mənasını açmaqla kifayətlənmək olmaz. Eyni zamanda onlardan nə üçün istifadə etməsinin səbəbi də aydınlaĢdırılmalıdır. Belə olduqda Ģagird sözü, onun mənasını hazır Ģəkildə qavramır, müxtəlif məkan və məqamlarda qazandığı funksiyanı Ģüurlu mənimsəyir,
390
yeri gəldikcə ondan düzgün və dəqiq istifadə etmək bacarığına yiyələnirlər. Bu isə dilə sərbəst və yaradıcı Ģəkildə yiyələnmək, təsvir olunan məzmun və ideyanı dərindən baĢa düĢmək, dərk etmək deməkdir. Bədii təsvir vasitələri üzərində iĢin təĢkili oxu materialla- rının Ģüurlu mənimsənilməsi baxımından böyük əhəmiyyət kəsb edir. OxunmuĢ mətnin məzmun və ideyasının dərindən mənim- sənilməsi, eyni zamanda mətindəki hər bir söz və ifadənin Ģagird nitqində özünə yer tapması Ģüurlu oxunun nəticəsində reallaĢa bilər. ġüurlu mənimsənilmənin təmin olunması üçün isə Ģagird oxuduğu materialda hər bir söz və ifadənin mənasını dərindən dərk etməlidir. Bunun üçün müəllimin üzərinə böyük vəzifələr düĢür. Belə ki, müəllim hər dərsdə oxu materiallarının dili üzərində iĢ təĢkil etməlidir. Mətn üzərində iĢ apararkən – mətnin məzmunu, quruluĢu, müəllifin əsas ideyası, bu ideyanı ifadə etmək üçün istifadə etdiyi bədii təsvir və ifadə vasitələri izahı istiqamətində iĢlər daim diqqət mərkəzində saxanılmalıdır. Çünki dilimizdəki sözlər kontekstdən asılı olaraq həm məcazi, həm də həqiqi mənada iĢlənə bilir. Bu da Ģagirdlərin həmin bədii parçanı dərk etməsini və Ģüurlu mənimsəməsini çətinləĢdirir. Ona görə də obrazlı ifadələr, məcazi məna daĢıyan sözlər oxu prosesində izah edilməlidir. Çünki belə sözlərin mətndən xaric izahı mümkün deyildir.
1.Azərbaycan Respublikasinin ümumtəhsil məktəbləri üçün Azərbaycan dili fənni üzrə təhsil proqramı (kurikulumu) (I- IV siniflər). Bakı, 2012 2.Борисова Л.Г. Обучение школьников культуре чтения.M., 2004 3.Bədii materiallar əsasında dilin təsvir vasitələri üzərində iĢ. Bakı: Maarif, 1991 4. Cabbarov X. Bədii ədəbiyyatda obrazlılıq. Bakı: Yazıçı, 1986
Yüklə 3,05 Mb. Dostları ilə paylaş:
|