Dərslik (I hissə)
Yüklə 3,05 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Emosionallıq
382
inkiĢafı və nitqlə bağlı irəliləyiĢlər Ģagirdlərin oxunan mətnin məzmununun yığcam, geniĢ, yaradıcı nağıl etməsində, Ģeir və nəsr parçalarının, monoloqların əzbər söylənməsində, əsərlərin səhnələĢdirilməsində tapır. Bundan baĢqa müĢahidələr əsasında nağıletmə, Ģəkillər üzrə nağıletmə, ekran əsərlərinə dair nağılet- mə növləri də Ģagirdlərin Ģifahi nitq vərdiĢlərini inkiĢaf etdirir
1.Abdullayev A.S. Ġbtidai məktəbdə Azərbaycan dilinin tədrisinin metodikası. Bakı: Maarif, 1962, 165 s. 2.Balıyev H.B. Ana dilinin tədrisi metodikası. Bakı: 3 №li Sənaye Lis., 1997, 102 s. 3.Həsənli B, Abdullazadə N. Ġfadəli oxu. Bakı: Müəllim, 304 s. 4.Həsənov M., Cəfərova N. Ġbtidai siniflərdə Azərbaycan dilinin tədrisi metodikası. Bakı: Mütərcim, 2013, 404 s. 5.Kərimov Y.ġ. Ana dilinin tədrisi metodikası. Bakı: Nasir, 2003, 520 s. 6.Orucova G., Qaragözova N., Ġsmayılov R., Xəlilov Z. Azərbancan dili (2-ci sinif). Müəllim üçün metodik vəsait. Bakı: Altun Kitab, 2009, 224 s. 7. Рыбникова М.А. Очерки по методике литературного чтения. М.: Просвещение, 1963 8.Tağıyev B. Oxu təlimi. Bakı:ADPU, 315 s. 9. Yusifov F. Ġfadəli oxu.Bakı: ADPU, 2006,111s Oxu materiallarının tədrisində bədii təsvir vasitələri üzrə aparılan iĢlər Ġfadəli oxu. Ġbtidai siniflərdə oxu mətnlərinin tədrisi prosesində Ģagirdlərin öz fikrini rabitəli Ģəkildə ifadə etmə bacarığı ilə kifayətlənmək olmaz. Eyni zamanda əsərin məzmunu dedikdə yalnız rabitəli fikir nəzərdə tutulmamalıdır. Çünki mətn rabitəli nağıl edilə bilər, lakin qarĢı tərəfdə heç bir hiss doğurmaz, onu
383
həyəcanlandırmaz. Deməli, nağıletmədə rabitəliliklə yanaĢı, ekspressivlik də olmalıdır. Ekspressivlik latınca “ifadə etmək”, “yüksək ifadəlilik”, “ifadənin gücü” deməkdir. Dilçilik lüğətində isə ekspressivlik danıĢanın nitqin adresatına, yaxud məzmununa münasibətinin subyektiv ifadə vasitəsi kimi kommunikativ aktda çıxıĢ etmək qabiliyyətini təmin edən dil vahidlərinin semantik-üslubi əla- mətlərinin cəmidir. K.A.Dolininin fikrincə isə ekspressivlik dil iĢarəsinin elə bir xassəsidir ki, buna görə o, mexaniki qəbul edilir, adresatın təsəvvürünə və ya onun emosional sferasına birbaĢa təsir göstərir. A.Ġ.Yefimov ekspressivlik dedikdə məca- zın növlərini nəzərdə tutur. V.V.Vinoqradova görə isə ekspres- sivlik özündə nitqin təsir qüvvəsini artıran emosionallıq və obrazlılığı birləĢdirir. Ekspressivlik dedikdə nitqi ifadəli, təsirli edən vasitələr baĢa düĢülür. Ekspressivlik nitqi daha qabarıq, daha təsirli etmək məqsədilə dildə mövcud olan fonetik, leksik, morfoloji və sintaktik vasitələrdən istifadə etməklə söylənilən fikrin təsir qüvvəsinin artırılmasına və bu fikrin dinləyiciyə təsir göstərməsinə xidmət edir.
deməkdir) isə hiss-həyacan bildirmək üçün istifadə olunur. Bu xüsusiyyətə malik olan sözlər insanın məhz hisslərini ifadə edən nitq vahidləridir. Belə vahidlər (nidalar) müstəqil mənaya malik olmur və cümlədə digər sözlərə qoĢularaq ekspressivlik yaradır. Prof.Y.Kərimov qeyd edir ki, dilimizdə elə sözlər var ki, məsələn, anacan, əzizim, körpəciyəz və s. leksik mənalarında emosional çalarlıq özünü göstərir. Əlbəttə, dilimizin emosionallıq imkanlarını nidalarla məh- dudlaĢdırmaq olmaz. Çünki emosiya insanın real aləmdə, onu əhatə edən mühitdə baĢ verən hadisələrə olan münasibəti nəticə- sində keçirdiyi hiss və həyəcandan yaranır və onun ifadə vasi- tələri müxtəlifdir.Emosionallıq danıĢanın nitq obyektinə müna- sibətini, hisslərini əks etdirən sözlər vasitəsilə yaranır. Ekspressivliyi yaradan, baĢqa sözlə desək, nitqi təsirli edən vasitələrdən biri obrazlılıqdır. DanıĢanın öz nitqində nitqə 384
verilən düzgünlük, aydınlıq, dədiqlik, rabitəlilik və s. tələblərlə yanaĢı, obrazlılığı da gözləməsi nitq inkiĢafı üzrə aparılan iĢlərdə baĢlıca məqsədlərdən biri olmalıdır. V.V.Vinoqradov hesab edir ki, obrazlılıq hər Ģeydən əvvəl, sözün məcazi mənalarda iĢlənməsinin müxtəlif növlərinin, söz və ifadələrin məcazi mənalarının, müxtəlif yaranma vasitələrinin məcmusudur. T.Əfəndiyeva yazır ki, söz məcazi məna kəsb etdikdə, obrazlılıq kimi keyfiyyətə sahiblənir və fikrin təsirli, mənalı ifadəsinə xidmət edir. Obrazlı sözləri iĢlətməkdə əsas məqsəd ekspressiv obraz yaratmaq və bununla da ifadə olunan fikrin ifadəliliyini gücləndirmək, onun dinləyiciyə təsir gücünü artırmaqdır. V.Qumboldt və A.A.Potebne linqvistik və psixolin- vistik tədqiqatlarında obrazlılığı leksik-semantik kateqoriya kimi “sözün daxili forması ”anlayıĢına daxil edirlər. Sözün daxili forması fikrin məzmununun Ģüurla əlaqəsidir.
zamanı aparılır. Əsərdəki obrazlı ifadələrin aydınlaĢdırılması və emosional qavranması eyni zamanda mətnin Ģüurlu mənimsənil- məsini təmin edir. Obrazlı ifadələr, bədii təsvir vasitələri üzə- rində müntəzəm təĢkil edilən iĢlər Ģagirdlərdə əsəri oxuyarkən oradakı əhval-ruhiyyəyə uyğun həyacanlanmağı, baĢ verən hadi- sələri təxəyyülündə canlandırmağı, obrazlı təsəvvür bacarığı formalaĢdırır. Ümumiyyətlə, kiçikyaĢlı məktəblilərin obrazlı nitq inkiĢafı üzrə iĢ dedikdə bədii mətnlərdə obrazlı ifadə və ya sözləri seçmək, onların mənasını izah etmək, cümlədə iĢlətmək və nəhayət, öz nitqində istifadə etmək bacarığı nəzərdə tutulur. Obrazlılıq nitqin təsir gücünü artırır və belə nitqə yiyələnmək çox mürəkkəb prosesdir. Bunun üçün Ģagird hər bir sözün mahiyyətinə varmağı bacarmalı, hər bir ifadənin arxasında dayanan mənanı dərk etməlidir. Çünki obrazlı nitqə yiyələnmə dedikdə heç də Ģagirdin dərsliklərdəki Ģablon ifadələri əzərbə- ləməsi nəzərdə tutulmur. Obrazlı nitq insanın daxili aləminin səsidir, onun xəyallar dünyasının dili ilə danıĢmasıdır. Ġnsanın gördüyü, eĢitdiyi, duyduğu hər Ģeyin onda yaratdığı təəssürat- ların, hisslərin olduğu kimi ifadəsidir. Oxu mətninin obrazlılığı Yüklə 3,05 Mb. Dostları ilə paylaş:
|