Dərslik kənd təsərrüfatı, torpaqşünaslıq və ekologiya ixtisasları tədris olunan a
Yüklə 4,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
olunduqda torpaq eroziyası prosesinin inkişaf ehtimalı dəfələrlə artır. Su biosferin əsas komponenti və biotanm mövcudluğu üçün əvəzolunmaz faktoru olub pestisidlərin əsas nəqletmə (hərəkət) vasitəsi sayılır. Geniş ərazilərdə mütəmadi olaraq davamlı lipofil pestisidlərdən istifadə edilməsi (sutoplayıcı sahənin bir hissəsində) su hövzələrinin çirklənməsinə səbəb olur. Toksikantlar maye və sülb axınlarla qarışır. Səth sularının pestisidlərlə çirklənməsi qəzalar nəticəsində, həmçinin preparatların nəql olunması və saxlanması qaydalarına riayət edilmədikdə, pestisidlər istifadə olunan sahələrdən səthi axım və ya drenaj sularının axma prosesində baş verir. Kasp. NİPX-nın məlumatına əsasən Volqa çayının aşağı axınında və deltasında zəhərli kimyəvi maddələrin miqdarı bəzən YVK-dan min dəfə çox olur (xüsusən kimyəvi maddələr tətbiq olunan tarlalardan drenaj suları axıdılan yerlərdə). Pestisidlərdən istifadə olunmasının dünyəvi praktikası onların özündə potensial təhlükə daşıdığını sübut edir. İnsan üçün qeyri-toksik pestisid yoxdur. Müəyyən şəraitdə ilk növbədə pestisidlərdən istifadə edildikdə, məhdudiyyət pozulduqda onların saxlanma və istifadə qaydalarına riayət edilmədikdə onların insanlara allergent, kanserogen, dəri-sorma, mutagen və ya blastomogen, teratogen, embriotoksik və embrio- trop təsiri, güclü təsir göstərən zəhərli maddələrlə zəhərlənməsi ehtimalı mövcuddur. Hər bir pestisid ekosistemə tətbiq edildikdə onda dərin dəyişikliklər yaratması qaçılmazdır. Pestisidlərin təsiri heç vaxt birmənalı (birtərəfli) olmur. Bütün pestisidlərə xas olan xassələrə əsaslanaraq aşağıdakıları qeyd etmək olar: —
diapazonda toksik təsir göstərmək səciyyəvidir; —
pestisidlər heyvanlar və insanlar üçün olduqca toksikdir; —
pestisidlərdən istifadə olunduqda yalnız təsir göstəricilər obyekt deyil, həm də, hədəfə alınmayan digər növlər də, o cümlədən hədəfə alınan formaların təbii düşmənləri və parazitləri də zədələnir (ziyan çəkir); —
pestisidlər həmişə populyasiyalara qarşı istifadə olunur; —
pestisid qalıqları qida (trofık) zəncirlərdə toplanır və biokonsen- trasiya olunur; —
—
zərərli orqanizmlərin pestisidlərə qarşı rezistent formaları peyda olur; —
bəzi faydalı orqanizmlər məhv olur və biosenozda qarşılıqlı əlaqələrin dərindən pozulması baş verir; —
bir sıra preparatların biotaya patoloji və genetik təsiri ilə əlaqə 267 dar uzaq nəticələrin ehtimalı çoxalır. Baş verən dəyişikliklər axırda biotik potensialın azalmasına və bioloji tarazlığın pozulmasına səbəb olur, bu isə biosfer proseslərində kəskin dissonans (qarışıqlıq, pozuntu) yarada bilər. Pestisidlərdən istifadə etdikdə kimyalaşdırma məsələlərini həll edərkən müsbət və potensial mənfi effektlər arasında dəqiq balansın saxlanmasını obyektiv reallıq tələb edir. Aşağıdakı üç əsas əlaqənin idarə olunması vacibdir: pestisidlərlə onların məqsədi arasında qarşılıqlı əlaqə: ləbıi və süni yaradılan ekosistemlərdə pestisidlərlə ətraf mühit arasında qarşılıqlı əlaqə və pestisid - qida - insan zəncirində qarşılıqlı əlaqə. Bioloji üsulun əsas istiqaməti - zərərvericilərə qarşı faydalı həşəratlardan və gənələrdən (entomofaqlardan) istifadə olunması sayılır. En- tomofaqlar təbiətdə yırtıcı olub aktiv həyat tərzi keçirir, bir və ya bir neçə zərərverici növü və onların parazitlərinin (parazitoidlərin) çoxlu fərdləri ilə qidalanır. Ən məlum olan və geniş istifadə edilən yırtıcılardan xanımböcəyi (parabüzən), qızıl kəpənək, haf. qarışqalar, oxuyan milçək (muxu) və s. göstərmək olar. Bioloji mübarizə üçün parazitlərdən çox vaxt zərqanadlı həşəratlardan (trixoqramma, brakonidlər, ixnevmonidlər, telenomuslar, enkarzin- lər və b.) və milçəklərdən (taxinlər və b.) istifadə olunur. Kənar ölkələrdən gətirilən karantin zərərvericilər bitkilər üçün daha təhlükəlidir. Yeni məskən saldığı rayonlarda onların düşmənləri olmadığından daha çox zərər yetirə bilirlər. Belə zərərvericilərlə ən effektiv mübarizə tədbiri onların öz vətənlərindəki entomofaqlarm introduksiya edilməsidir. Gətirilən yırtıcılar və parazitlər ya yem şəraitdə akklimatizasiya olunur, yaxud da biolaboratoriyalarda yetişdirilərək təbiətə buraxılır və orada onlar müvəffəqiyyətlə kimyəvi mübarizə üsulunu əvəz edirlər. Yerli entomofaqlarm mühafizəsi üzrə tədbirlər böyük əhəmiyyətə malikdir: mikroqoruqların yaradılması, ərazi üzrə bəzi növlər (məsələn, qarışqalar) qorunmalı, yaşlı parazitləri yemləmək üçün kənd təsərrüfatı sahələri yaxınlığında nektarverən bitkilərin səpinini aparmalı, entomo- faqlar üçün təhlükəsiz vaxtlarda yüksək selektiv pestisidlərdən istifadə edilməsi və s. Faydalı orqanizmlərin bioloji xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi və onların inkişafını təmin edən metodların hazırlanması biosenotik tarazlığın saxlanmasını təmin edir və zərərli orqanizmlərlə kimyəvi mübarizə vasitələrinin istifadəsini azaldır, hətta onun tətbiq olunmasına ehtiyac qalmır. Bitkilərin xəstəliklərdən mühafizə işində də bioloji vasitələrdən istifadə olunmağa başlanmışdır. Belə ki, xiyar bitkisinin unlu şehlicə xəstəliyinin hiperparazitjnin öyrənilməsi əsasında preparat hazırlanmışdır, bu 268 Yüklə 4,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|