Dərslik kənd təsərrüfatı, torpaqşünaslıq və ekologiya ixtisasları tədris olunan a
Yüklə 4,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
Gobcək perspektiv planda istifadə olunan kimyəvi maddələr qadağan olunmalı və bioloji mübarizə üsulları ilə əvəz edilməlidir. Lakin təcili olaraq qadağan mümkün deyil. Keçid dövründə bəzi qaydalara riayət etmək lazımdır. Pestisidlərdən lazım olmadıqda istifadə etmək olmaz, zərərvericiləri başdan-başa qırmağa çalışmaq lazım deyil, onun sayını aşağı səviyyədə saxlamaq kifayətdir. Pestisidlərdən istifadə üçün xüsusi mütəxəssislər hazırlanmalıdır. Pestisidlər, həmçinin ətraf mühitə davamhğına və ya biotoplanma xüsusiyyətinə görə ayrılır. Belə xassə preparatların kimyəvi strukturu və fiziki-kimyəvi xüsusiyyətindən asılıdır. Ən çox davamlı və eyni zamanda toplanma xassələrinə xlorüzvi pestisidlər malik olub onlar qida zəncirinin növbəti həlqələrində də toplanır. Torpaqda parçalanma dərəcəsinə görə pestisidlər bölünür: olduqca davamlı - toksik olmayan komponentlərə parçalanması 2 ildən artıqdır; davamlı (yarım ildən 2 ilə qədər); orta davamlı (6 aya qədər), az davamlı (1 ay).
Pestisidlər torpaq, bitki və heyvanlarda toplanaraq maddələrin bioloji dövranının normal dövrəsində pozuntular yaradır və torpaq ekosisteminin məhsuldarlığının aşağı düşməsinə səbəb olur. Biotransformasiya prosesində pestisidlər detoksifikasiya ilə yanaşı, toksifikasiya da yer alır, yəni yüksək toksikliyə malik maddələr əmələ gəlir. Pestisidlərin toksiklik dərəcəsi, adətən təcrübəvi qrup orqanizmlərin 50%-də ölümə səbəb olan minimum doza ilə müqayisə edilir; bu doza «LD50» işarəsi ilə göstərilir. İnsan və istiqanlı heyvanlar üçün toksiklik dərəcəsinə görə pestisidlər aşağıdakı kimi bölünür: —
50 50 mq/kq-a qədər canlı kütlə (metil- brom və b.); —
yüksək toksikli - LD 50 200 mq/kq-a qədər (bazudin və b.); —
50 1000 mq/kq-a qədər (mis kuporusu və b.); —
50 1000 mq/kq-dan artıq (bordos mayesi, vitavaks, dialen, neoron, kükürd və b.). Hazırda aqroekosistemdə bu və ya digər pestisidin toplanma təhlükəsini proqnozlaşdırmağı təmin edən riyazi metodlar hazırlanmışdır. Orqanizmə kompleks təsir dərəcəsinə görə pestisidlər dörd sinfə bölünür: 1 - son dərəcə təhlükəli» II - yüksək təhlükəli; III - orta təhlükəli; IV - az təhlükəli. Pestisidlərin ekotoksikoloji qiymətləndirilməsi şka- lası da hazırlanmışdır. Göründüyü kimi, məhsul istehsalının yüksəldilməsində pestisidlərdən istifadə edilməsi bir tərəfdən mühüm faktor sayılır, digər tərəfdən isə onlardan istifadə nəticəsində zərərvericilər, xəstəliklər və alaq bitkiləri 265 azalmır. Həm də insanın məhsul almaq uğrunda mübarizəsində aşağıdakı kimi yeni rəqiblər peyda olur: kənd təsərrülutı əvvəllər əhəmiyyət kəsb etməyən həşəratlar; əvvəllər diqqəti cəlb etməyən bitki xəstəlikləri: nadir, bəzən hətta ekzotik alaq növləri. Ətraf mühitdə ilk baxışda qeyri- adi (qəribə) dəyişikliklər baş verir. Quşların yumurtasının qabığı çox nazik və yumşaq olur; su hövzələrində balıqlar qırılır; quşların (xüsusən qida zəncirinin son həlqələrindəki yırtıcı quşların) və həşəratlarla qidalanan xırda heyvanların sayı azalır, həşəratların sayı isə olduqca çoxalır. Məlum olduğu kimi, 1950-ci illərə qədər pambıq bitkisinin əsas zərərvericiləri pambıq biti və qoza qurdu sayılırdı. DDT, toksafen və digər preparatlardan geniş istifadə olunduqdan sonra pambıq sovkası, tənbəki yarpaqbükəni, tənbəki mənənəsi, hörümçək gənəsinin miqdarı xeyli çoxaldı. Çiçəkli bitkilərin 80%-ə qədərini tozlandıran tozlayıcı həşəratların pestisidlər tərəfindən məhv edilməsi arılara böyük zərər yetirdi. Məsələn, Kaliforniyada (ABŞ) səpinlərə aviasiya vasitəsilə pestisidlərin səpilməsi arı ailələrinin 10...20%-ni məhv etdi. Belə vəziyyət Bolqarıstan, Polşa və digər ölkələrdə də qeydə alınmışdır. Herbisidlərin köməyi ilə «birinci nəsil» alaqlardan təmizlənən tarlanı herbisidlərə daha davamlı, əvvəllər tək-tək rast gəlinən bitki növləri - çöl qatırquyruğu, dəvədabanı, yulafea (haçaquyruq), tülküquyruğu, dara- qotu (ayrıqotu) və s. zəbt edir. 1970-ci ilin ortalarında pestisidlərdən istifadə nəticəsində zəhrələnən ərazilərdə (keçmiş SSRİ) şam meşələrində məskunlaşan ov heyvanlarının (sığın, qaban və dovşanların 40%-i), ördək və qazların 77%-i, şirin- sulu su hövzələrində yaşayan balıqların 30%-i məhv olmuşdur. Aşağıda göstərilən statistik rəqəmlər maraq doğurur, belə ki, ona əsasən 1938-ci ildə pestisidlərə qarşı cəm 7 zərərverici həşərat növü məlum idi, 1984-cü ildə bir və daha çox akarasidlərə və ya insektisidlərə qarşı rezistentlik (lat. resistere - müqavimət göstərmək) artıq 450 növdə qeydə alındı. Pestisidlərə qarşı davamlı 150-dən artıq fitopatogen orqanizm, 50 alaq növü və 10 xırda məməlilər və nematodlar qeydə alındı. Pestisidlərin tətbiqi ilə əlaqədar yadda saxlamaq lazımdır ki, onlar öz fəaliyyəti ilə torpağın münbitliyini saxlayan torpaq canlılarına mənfi təsir göstərir. Pestisidlər (xüsusilə mistərkibli) qismən nitrifikasiya prosesini məhv edir. Sokolova və b. (1994) görə herbisidlər (istifadə dozasından asılı olaraq) mikrobosenoza təsir göstərərək, gemeostazı pozur, stres yaradır (bərpa olunan depresiya və ya müvəqqəti həyat fəaliyyətinin sıxışdırılması), resistentliyi və dominantlıq formasını dəyişdirir, həmçinin repressiyaya səbəb olur (bərpa olunmayan reaksiya). Ot örtüyü olmayan və ya az olan sahələrdə herbisidlərdən istifadə 266 Yüklə 4,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|