Dərslik kənd təsərrüfatı, torpaqşünaslıq və ekologiya ixtisasları tədris olunan a
Yüklə 4,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
Ən qədim zamanlardan bəri suvarılan torpaqlar şorlaşmaya məruz qalır (Misir, İraq, Hindistan, Pakistan və b.). Belə ki. Nil çayı hövzəsində 1,7 mln. ha torpaq sahəsinin 1,2 mln. ha-ı (70%-dən artıq) şorlaşmaya məruz qalmışdır; İraqda suvarılan torpaqların 50%-i; İnd çayı hövzəsində 15 mln. ha ərazinin 10 mln. hektarı (67%) şorlaşmaya uğramışdır. ABŞ-da şorlaşmış massivlər 27%-i keçir. Keçmiş SSRİ ərazisində 1980-ci ilə şorlaşmış torpaqların sahəsi 3,5 mln. ha (o cümlədən 2,5 mln. ha əkin sahəsi), yəni suvarılan torpaqların 20%-ni təşkil etmişdir. Hazırda Rusiyada şorlaşmış torpaqların sahəsi 38,4 mln. ha (bütün kənd təsərrüfatı sahəsinin 19,9%-i), ondan 34%-i əkin sahəsi, 66%-i şo- rakət torpaqlardır. Təbii şəraitdə şorlaşma prosesi duzlu qrunt sularından, həmçinin kənardan (dəniz, okean, duzlu göllər) eol gətirməsi nəticəsində baş verir. Landşaftda, o cümlədən suda və torpaqda duzların əsas mənbəyi duzlu ana (dağ) süxuru hesab olunur. Az miqdarda duzlar torpağın səthinə halofıt bitkilərin töküntüsündən daxil ola bilər. Suvarılan massivlərdə torpaqda duzların əsas mənbəyi suvarma suyu ola bilər. Torpaqda üç duz balansı tipi qəbul edilmişdir: stabil (torpaq qatında duzun ehtiyatı dəyişmir); şorlaşma balansı (torpaqda duz ehtiyatı artır); duzsuzlaşma balansı (torpaq qatında duzun ehtiyatı azalır). Torpağın şorlaşması kənd təsərrüfatı bitkilərinə mənfi təsir göstərməsi torpaq məhlulunda osmotik təzyiqin yüksəlməsi, torpağın su-fıziki xassələrinin pisləşməsi (xüsusilə sodalı şorlaşma sahələrində) və əlverişsiz duz tərkibi, həmçinin bor birləşmələrinin yüksək konsentrasiyası ilə əlaqədardır. Borun konsentrasiyası 0,3... 1,0 mq/1 olduqda bitki üçün toksiki hesab edilir. Bütün meyvə bitkiləri bora qarşı olduqca həssasdır. Şoran torpaqlarda minerallar və asan həll olunan duzlar torpağın səthində, avtomorf, polihidromorf və hidromorf şorakətlərdə isə uyğun olaraq torpaq profilinin aşağı, yuxarı və orta hissəsində toplanır. Torpaqda asan həll olan duzların mövcudluğu bitkinin boy və inkişafına əlverişsiz təsir göstərir. Asan həll olan duzların bitkiyə mənfi təsiri üç müxtəlif faktorun birgə təsiri ilə əlaqədardır. Bu baxımdan torpaq məhlulunun yüksək as- motik təzyiqi daha çox rol oynayıb bitki tərəfindən rütubətin udulması- nı pisləşdirir. İkinci faktor - bitkinin normal böyüməsinə maneçilik göstərən Cb,
göstərir. 0,5% C1 və ya 0,2% Na (quru kütlə hesabı ilə) toplandıqda yarpaqlarda qızma müşahidə olunub tunc rəngi alır, nekroz əmələ gəlir. Məhlulda Na* və Cb ionlarının konsentrasiyası yüksək olduqda 288 transpirasiya prosesi pozulur. Asan həll olan duzların bitkiyə mənfi təsir göstərməsinin üçüncü faktoru Na kationunun mövcudluğu zamanı torpağın fiziki xassələrinin kəskin pisləşməsidir. Bu zaman torpağın strukturu pozulur, onun su və hava rejimi pisləşir. Şorlaşmış torpaqların məhsuldarlığını yüksəltməyə yönəldilən əsas meliorasiya üsulu - torpağın su ilə yuyulması sayılır, bu zaman drenaj vasitəsilə torpaq profilindən duzlar təmizlənir. Zəif susızdırma qabiliyyətinə malik olan sodalı torpaqlar çətin meliorasiya olunur. Belə halda kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığını artırmaq üçün duzada- vamh bitkilər seçilməlidir. Şorlaşma çox vaxt səmərəsiz suvarma nəticəsində baş verir. Bu proses təkrar şorlaşma adlanır. V.A.Kovda təkrar şorlaşma prosesinin aşağıdakı mərhələlərini göstərir: 1)
2)
suvarılan ərazilərdə ümumi şorlaşma; 3)
Köhnə sm arılan ərazilərin duzlaşması, eyni zamanda bəzi vahə- daxili sahələrin \ ə ətraf ərazinin şorlaşması. Suvarılan sahələrdə təkrar şorlaşma torpağın ağır metallarla, pestisidlərlə, nitratlarla, bor birləşmələri ilə çirklənməsi ilə müşayiət olunur. Təkrar şorlaşma zamanı torpağın bir çox kimyəvi xassələri pisləşir. Torpağın şorlaşmasının mühüm səbəblərindən biri də minerallaşmış qrunt sularının müəyyən kritik səviyyəyə qalxmasıdır. Qrunt suları bu səviyyəyə kapilyar zonanın kök sistemi məskunlaşdığı qata yaxınlaşdıqda çatır. Minerallaşmış qrunt suları kök sistemi məskunlaşdığı qatda uzun müddət qaldıqda bitkinin torpaqaltı hissəsinin xəstələnməsinə səbəb olur. Bununla əlaqədar olaraq, kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığı aşağı düşür. Buna görə, qrunt sularını optimal səviyyədə saxlamaq vacibdir. Müəyyən edilmişdir ki, torpaqda duzların konsentrasiyası 0,10...0,15% - şorluğa çox həssas bitkilər üçün hədd sayılır; 0,15...0,35% çox bitkilər üçün zərərlidir; 0,35...0,70% duza qarşı davamlı bitkilər üçün, 0,70%-dən yuxan şorluluq dərəcəsi isə duza qarşı çox davamlı bitkilər üçün yararlıdır. Udulmuş əsasların cəmindən Na kationu 10... 15% təşkil etdikdə bitki pis inkişaf edir, 20...35% olduqda isə bitki məhv olur. Zəif şorlaşmış torpaqlarda pambığın məhsuldarlığı 20...30%, qarğıdalınınkı 40..
pambığın məhsuldarlığı iki dəfə azalır; buğda isə olduqca sıxılmış 289 Yüklə 4,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|