Dərslik kənd təsərrüfatı, torpaqşünaslıq və ekologiya ixtisasları tədris olunan a

zaman roqib növlərlə də toqquşmurlar. 

Əgər  növarası  rəqabət  növün  ekoloji  sığınacağını  daraldırsa,  hövzə- 

daxili  rəqabət,  əksinə  ekoloji  sığınacağı  genişləndirir.  Növün  sayı  artdıqca 

əlavə yemdən istifadə olunmağa başlanır, yeni məskənlər mənimsənilir, yeni 

biosenotik əlaqələr peyda olur. 

Ekoloji  sığınacaq  konsepsiyası  bir sıra praktiki məsələlərin bilavasitə 

həlli ilə bağlıdır. 

Gözlənilməz  nəticələrlə  qurtaran  ən  sərt  rəqabət  baş  verə  biləcək 

əlaqələri  nəzərə  almadan  qruplaşmaya  yeni  heyvan  və  bitki  növləri  daxil 

etməkdir. Əksinə, əgər introduksiya olunan növ rəqibə rast gəlmirsə, o asan və 

müvəffəqiyyətlə uyğunlaşır (alışır). 

Ayrı-ayrı  portnyorların  qarşılıqlı  kontaktının  (əlaqəsinin)  faydalı  və 

ziyanlı  olmasına  görə  yuxarıda  göstərilən  biosenotik  əlaqə  tipləri  yalnız 

növarası  deyil,  həm  də  növdaxili  əlaqələr  üçün  də  səciyyəvidir.  Lakin  növ 

daxilində ayrı-ayrı növlər arasındakı əlaqəyə görə ya başqa dərəcədə baş verir, 

yaxud da bir qədər spesifikliyi ilə seçilir. Məsələn, may böcəyinin sürfələrini 

quru torpaqda yerləşdirdikdə bir-birini yeyə bilər. Oturaq bonnelilərdə karlik 

erkək  müstəqil  qidalanan  iri  dişinin  üzərində  pa-  razitlik  edir.  Buna  bənzər 

əlaqələr  bəzi  dərinlik  balıqlarına  da  xasdır.  Dişilər  üzərində  özündən  xeyli 

kiçik  olan  erkəkləri  daşıyır,  onlar  ağızları  ilə  dişinin  bədəninə  yapışır  və 

parazit kimi qidalanır. 

74 

---

V FƏSİL 

EKOLOJİ SİSTEMLƏR 

«Ekosistem» terminini  elmə ilk dəfə 1935-ci  ildə ingilis  botaniki  Artur 

Corc  Tensli  daxil  etmişdir.  Termin  müəyyən  sahədə  (biotopda)  bütün 

orqanizmlər (yəni biosenoz) daxil olmaqla istənilən vahidi (olduqca mü- təlif 

həcmdə) və onun sistem daxilində fiziki mühitlə qarşılıqlı əlaqəsini göstərərək 

enerji  axınının  müəyyən  dəqiq  trofıq  strukturunu,  növ  müxtə-  lilliyini  və 

maddələr dövranını (yaxud biotik və abiotik mühit arasında mübadiləni) ifadə 

edir. Sadə desək, biosferdə maddələr mübadiləsi gedən üzvi və qeyri üzvi 

komponentlərin istənilən məcmusu ekosisem adlanır. Tenslinin fikrincə 

ekosistem  yer  səthində  əsas  təbiət  vahididir.  O,  ekosistemə  biotop  və 

biosenozun tam vahidi kimi baxır, (şəkil 5.1.) 

 

75 

---

«Ekosistem»  anlayışı  «biotop»  anlayışından  ayrılmaz  sıırotdə  bağlıdır. 

Biotop  şəraiti  yekcins  olan  müxtəlif  ölçülü  və  ya  həcmli  coğrafi  rayondur. 

Biotop və ya ekotop eyni relyef, iqlim, torpaq və digər abiotik amillərə malik 

olan su hövzəsində və ya quruda müəyyən biosenozun məskən saldığı sahədir. 

Aşağıdakı biotoplar ayrılır: polipedop, yəni torpaq sudibi məskəni; kiimatop, 

yəni fitosenozun yerüstü hissəsi məskəni və hidrotop - su dibinin üst hissəsi 

məskəni.  Bunlardan  asılı  olmayaraq  müxtəlif  mikropopulyasiyalar  məskən 

salan  mikrotoplar  da  ayırırlar.  Biotop  bəzən  üzvi  təbiətli  (parazitlərdə)  ola 

bilər. 

 

Şəkil 5.2. Biogeosenozun komponentlərinin tərkibi və qarşılıqlı əlaqəsi 

Şibyə  yastığında  ekosistemin  bütün  komponentlərini  tapmaq  olar: 

simbiotik  yosunlar  -  produsent  rolunu  oynayıb  fotosintez  prosesini  yerinə 

yetirir. Konsument kimi bəzi xırda buğumayaqlılar çıxış edir, onlar şibyələrin 

canlı  toxumaları  ilə  qidalanır,  göbələk  hifləri  isə  yosunların  hüceyrələrində 

parazitlik  edir.  Göbələklərin  hifiəri  və  şibyələrin  yastıqlarında  yaşayan 

mikroskopik  heyvanların  (gənələr,  nematodlar,  ibtidailər,  rotatoritlər)  çoxu 

redusentlər rolunda çıxış edir. Göbələk hifiəri yosun- 

76 

---

 

larin  yalınız  canlı  hüceyrələrin  deyil,  həmçinin  ölü  hüceyrələrin  hesabına 

yaşayır, xırda heyvanlar - saprolaqlar ibtidailərin ölü kök və yarpaqlarını emal 

edir. Bu işdə onlara bir  çox mikroorqanizmlər köməyə  gəlir.  Belə sistemdə 

dövranın  qapahlıq  dərəcəsi  olduqca  kiçikdir:  parçalanan  məhsulların  çox 

hissəsi  yağış  suları  vasitəsilə  yuyularaq  şibyələrdən  kənara  aparılır,  ağacın 

gövdəsi  boyu  aşağı  tökülür.  Bununla  yanaşı,  heyvanların  bir  hissəsi  digər 

yaşayış yefıdnə köçür. 

Biogeosenoz 

 

 

BİOtOD

 

 

 

V

 

^ -

 

 

Y

 

Y

 

 

Mikroiqlim

 

Torpaq,

 

qrunt

 

 

Relyef

 

Sular

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ı 

\ 

Bitki örtüyü 

 ------- 1 ---------- 

 

 

Heyvanat

 

aloıııi

 

 ----  --------- 

 

 

Mikroorqanizmlə

r — ------L--------- 

 

BioscnQZ! 

/

 

«♦

-( 

C 

V 

t?f) 

o 

a. 

o 

s 

< 

Şəkil 5.3. Biogeosenozun sxemi (Q.A.Novikova görə) 

Bəzi  ekosistem  tiplərində  maddələrin  onların  sərhədindən  kənara 

aparılması  o  qədər  yüksək  olur  ki,  onların  sabitliyi  aparılan  maddələrin 

miqdarı  kənardan  daxil  olur.  Bura  axar  su  hövzələri,  çaylar,  dik  dağ 

yamaclarında  yerləşən  sahələr  aiddir.  Digər  ekosistemlər  daha  çox  tam 

maddələr  dövranına  malikdir,  (az  meylli  yamaclardakı  meşələr,  çəmənlər, 

bozqırlar,  göllər  və  s.)  Lakin  heç  bir  ekosistem,  hətta  yerin  ən  böyük 

ekosistemləri tamamilə qapalı dövrana malik deyil. Qitələr okeanlarla intensiv 

maddələr mübadiləsi aparır, bununla belə bu proseslərdə atmosfer böyük rol 

oynayır, planetimizin hamısı materiyanın bir hissəsini kosmik fəzadan alır, bir 

hissəsini isə kosmosa qaytarır. 

Beləliklə,  həyatın  ekosistem  təşkili  onun  mövcudluğu  üçün  mühüm 

şərtlərdən biri sayılır. 

5.1.

 

EKOSİS I EMİN BİOLOJİ MƏHSULDARLIĞI 

İki məhsulvermə səviyyəsi ayrılır: birinci (ilkin) və ikinci məhsul. Vahid 

zaman  ərzində  bitkilər  (produsentlər)  tərəfindən  yaradılan  üzvi  kütlə 

qruplaşmanın  ilkin  (birinci)  məhsulu  adlanır.  Məhsul  kəmiyyətcə  bitkinin 

quru və ya yaş halında kütləsi, yaxud enerji vahidi olub ekviva- 

77 

---