84
Elektrik cərəyanı yüklü zərrəciklərin nizamlı hərəkəti olduğundan maqnit sahəsi
cərəyana təsir etməklə, hərəkətdə olan bu yüklü zərrəciklərin hər birinə təsir etmiş
olur. Beləliklə, Amper qüvvəsinə hərəkətdə olan hər bir zərrəciyə təsir edən qüvvə-
lərin cəmi kimi baxmaq olar.
• Maqnit sahәsinin hәrәkәt edәn yüklü zәrrәciyә tәsir qüvvәsi Lorens qüvvәsi
adlanır. Bu ad Niderland fiziki Hendrik Anton Lorensin şərəfinə verilmişdir.
Lorens qüvvәsi. Lorens qüvvəsinin modulunu
düsturundan müəyyən etmək olar. Burada
Amper qüvvəsi,
N
– düz naqilin
maqnit sahəsində yerləşən
l uzunluqlu hissəsindəki sərbəst yüklü zərrəciklərin
ümumi sayıdır. Əgər bir zərrəciyin yükünün modulu
q, zərrəciklərin ümumi yükünün
modulu isə
· olarsa, naqildəki cərəyan şiddəti
-nə bərabər olar. Burada
t
– yüklü zərrəciyin naqilin
l uzunluqlu hissəsini keçməsinə sərf etdiyi zamandır
(
d
).
Bu halda alarıq:
.
Burada
olduğunu nəzərə aldıqda, Lorens qüvvəsinin modulunu təyin etmək
üçün lazım olan düstur alınır:
.
Burada
maqnit sahəsində nizamlı hərəkət
edən
yüklü zərrəciyin orta sürəti,
– maqnit sahə-
sinin induksiya vektoru
ilə sürət vektoru
ara-
sındakı bucaqdır. Yüklü zərrəcik maqnit sahəsinə
3. Maqnitin əvvəlcə bir qütbünü, sonra isə digər qüt-
bünü boruya yaxınlaşdırın və yüklü zərrəciklər se-
linin hərəkətini izləyin
(
b
və
c
).
Nəticəni müzakirə edin:
● Havası seyrəldilmiş borunun elektrodlarında yüksək
gərginlik verdikdə, orada hansı zərrəciklər seli ya-
randı?
● Nə üçün maqnitin qütblərini hərəkətdə olan zərrəciklər selinə yaxınlaşdırdıqda onun
hərəkət istiqaməti dəyişdi?
● Maqnitin hansı qütbü hərəkətdə olan zərrəciklər selinə cazibə, hansı qütbü
isə itələmə
xarakterli qüvvə ilə təsir etdi? Bu təsirin Amper qüvvəsi ilə əlaqəsi varmı?
Araşdırma
1
•
Fizikanın e
lektrodinamika və
optika sahə-
lərinin inkişafında böyük xidmətləri olmuş-
dur. O,
maddә quruluşunun elektron nәz-
әriyyәsinin banisidir.
Hendrik Anton Lorens
(1853 - 1928)
Niderland fiziki
(c)
(d)
LAYİHƏ
2
85
• II fəsil •
Maqnit sahəsi
•
induksiya xətlərinə perpendikulyar istiqamətdə daxil olarsa, Lorens qüvvəsi mak-
simal qiymət alır:
.
Lorens qüvvəsi və
vektorlarına perpendikulyardır və onun istiqaməti
sol әl
qaydası ilə təyin olunur:
Lorens qüvvәsi üçün sol әl qaydası: sol әli maqnit
sahәsindә elә tutmaq lazımdır ki, maqnit induksiya
vektoru ovuca daxil olsun vә açılan dörd barmaq
müsbәt yükün hәrәkәti istiqamәtindә (mәnfi yükün
hәrәkәtinin әksinә) yönәlsin. Bu zaman 90
0
bucaq
altında açılmış baş barmaq yükә tәsir edәn Lorens
qüvvәsinin istiqamәtini göstәrәcәk (
e
).
Yüklü zərrəcik maqnit sahəsində induksiya xətlərinə paralel istiqamətdə daxil
olarsa (
=0° və ya =180°), Lorens qüvvəsi sıfıra bərabər olur:
0.
1. Maqnit sahəsinin hərəkət edən yüklü zərrəciyə təsir etdiyi
qüvvənin modulu necə təyin
edilir?
2. Yüklü zərrəcik maqnit sahəsinə induksiya xətlərinə perpendikulyar istiqamətdə daxil olur. O,
hansı trayektoriya üzrə hərəkət edər?
3. Yüksüz zərrəcik maqnit sahəsinə induksiya xətlərinə perpendikulyar istiqamətdə daxil olur. O,
hansı trayektoriya üzrə hərəkət edər?
4. Yüklü zərrəcik maqnit sahəsinə induksiya xətlərinə paralel istiqamətdə daxil olur. Onun tra-
yektoriyası necə dəyişər?
(e)
Yaradıcı tәtbiqetmә
Məsələ.
Verilən təsvirə əsasən təyin edin, bircins
maqnit sahəsinə daxil olan...
a) müsbət yüklü zərrəciyin sürətinin
istiqamətini;
b) mənfi yüklü zərrəciyə təsir edən Lorens qüvvəsinin
istiqamətini.
Araşdırma
2
•
Cümlələri iş vərəqinə köçürün və onları tamamlayın.
1. Maqnit sahəsinin hərəkət edən yüklü zərrəciyə ...
2. Lorens qüvvəsinin modulu...
3. Lorens qüvvəsi üçün sol əl qaydası ...
Nә öyrәndiniz
Öyrәndiklәrinizi yoxlayın
LAYİHƏ